Minister van Landbouw Femke Wiersma wil in Brussel wéér gaan vragen om een uitzondering op de Europese mestregels. Follow the Money vroeg de verslagen op van eerdere gesprekken die zij, haar topambtenaren en Caroline van der Plas daarover voerden. De conclusie: Wiersma’s plan heeft geen schijn van kans.

Landbouwminister Femke Wiersma (BBB) haalt een oud voornemen van haar partij uit de mottenballen, zo werd duidelijk vlak na de val van het kabinet: ze wil opnieuw naar Brussel om te vragen om een nieuwe ‘derogatie’. Dat is een uitzonderingspositie die Nederlandse melkveehouders al decennialang hebben om meer mest over hun land uit te rijden dan boeren elders in Europa. 

In 2022 kreeg Nederland voor het laatst zo’n ontheffing, sindsdien wordt die in stapjes opgeheven. Europa verleent die uitzonderingspositie niet meer, omdat de Nederlandse waterkwaliteit ondermaats is, onder meer vanwege de enorme hoeveelheid mest die hier wordt uitgereden. 

Vanaf volgend jaar moeten Nederlandse melkveehouders daarom aan dezelfde mestregels voldoen als boeren elders in Europa. Hun inkomen zal door de afbouw volgend jaar 33 à 62 procent lager zijn dan in 2022 omdat ze hun overtollige mest tegen hoge kosten moeten afvoeren, zo becijferden wetenschappers van Wageningen University & Research.

Vorig jaar reconstrueerde Follow the Money hoe opeenvolgende kabinetten jarenlang de ernst van de mestcrisis verzwegen. Begin dit jaar liet FTM zien hoe desastreus de gesprekken van Wiersma’s directe voorganger Piet Adema (ChristenUnie) met Brussel waren verlopen: Europa was verbolgen omdat Nederland zich stelselmatig niet aan afspraken hield.

Maar dat weerhoudt Wiersma er dus niet van om opnieuw een poging te wagen. In een commissiedebat kondigde ze half juni aan nog voor het zomerreces een nieuw verzoek in te dienen bij de Europese Commissie. Ze was voorzichtig optimistisch: ‘De vlag hangt daar niet uit. Het is niet zo van: hier heb je ’m, alsjeblieft en succes ermee! [..] Maar ik vind dat we ons verzoek heel goed kunnen onderbouwen.’

Follow the Money vroeg bij de Europese Commissie documenten op over eerdere ontmoetingen van Haagse politici en ambtenaren met de Europese Commissie. Daaruit blijkt dat Brussel, zacht gezegd, niet te spreken is over Wiersma’s landbouwbeleid. Ze kenschetsen het als een ‘volledige ommezwaai’ ten opzichte van het beleid van Rutte-4. Wiersma lijkt geen schijn van kans te hebben op een nieuwe uitzonderingspositie, met alle gevolgen van dien voor Nederlandse boeren. Een reconstructie.

Topoverleg in het Berlaymont

Op 15 mei 2024, om half twee ’s nachts, waren ze het eindelijk eens. Na een laatste onderhandelingsronde zetten Geert Wilders (PVV) Dilan Yeşilgöz(VVD), Pieter Omtzigt (NSC) en Caroline van der Plas (BBB) hun handtekening onder het ‘hoofdlijnenakkoord’ met de titel Hoop, lef en trots. Mede door de inbreng van de BBB schaften de vier partijen daarin veel landbouwbeleid af. 

Dertien uur later vond 140 kilometer zuidelijker in het Brusselse Berlaymontgebouw een gesprek plaats tussen de Europese Commissie en een grote ambtelijke delegatie van het Nederlandse ministerie van Landbouw: de secretaris-generaal (Jan-Kees Goet), zijn plaatsvervanger (Petra de Kam) en drie van de vier directeur-generaals van het ministerie (Marten van den Berg, Donné Slangen en Johan Osinga) waren present. Ook Carla Boonstra, de ‘landbouwraad’ van de Permanente Vertegenwoordiging (zeg maar: de Nederlandse ambassade in Brussel) was aanwezig.

Tegenover hen zat Humberto Delgado Rosa, de Portugese directeur biodiversiteit van het directoraat-generaal Milieu van de Europese Commissie. Delgado Rosa is hoofdverantwoordelijk voor de Europese wetgeving over waterkwaliteit en mest. Het mestbeleid waar PVV, VVD, NSC en BBB de voorgaande nacht grotendeels een streep door hadden gezet. 

Uit de briefing die ambtenaren voor Delgado Rosa maakten, blijkt dat men daar in Brussel bijzonder chagrijnig over was. 

Zo benadrukken ze dat de Commissie in 2022 al ‘zeer behulpzaam’ is geweest bij het verlenen van de laatste ontheffing, ‘ondanks zorgen over de waterkwaliteit’. De Commissie was ‘extreem teleurgesteld’ dat de in 2022 gelanceerde stikstofaanpak ‘gestagneerd’ was. De ambtenaren doelden daarmee waarschijnlijk onder meer op het schrappen van het ‘stikstoffonds’ van 24 miljard euro – bedoeld voor het uitkopen en helpen verduurzamen van boeren. 

Als Nederland niet met ‘doortastende’ maatregelen zou komen, waarschuwde Delgado Rosa, dan zou het de voorwaarden van de laatste derogatie schenden. En als de waterkwaliteit niet snel zou verbeteren, kon er ‘geen sprake zijn van een nieuwe derogatie of het herzien van de bestaande derogatie’. 

In de briefing wordt bovendien opgemerkt dat het alweer zes jaar geleden is dat de Raad van State haar beruchte stikstofuitspraak deed, maar dat passende maatregelen tot dusver zijn uitgebleven. 

Volledige ommezwaai

Ook BBB-leider Caroline van der Plas reisde in het voorjaar van 2024 af naar het Berlaymont. Enkele weken voor de presentatie van het hoofdlijnenakkoord had ze al gezegd dat er een nieuwe, ruimhartiger ontheffing moest komen en dat ze daarover in gesprek wilde met Virginijus Sinkevičius, de Eurocommissaris voor Milieu (en de baas van Delgado Rosa). 

Dat gesprek vond eind mei plaats, al was Sinkevičius verhinderd. Van der Plas zei na afloop in de media: ‘Het was een heel positief gesprek en er is veel begrip over en weer.’ In de notulen is te lezen dat ook de Commissie het gesprek als ‘constructief en pragmatisch’ had ervaren. 

Maar uit de ambtelijke briefing blijkt hoe de Commissie er daadwerkelijk over dacht. De landbouwplannen van Van der Plas en haar coalitiegenoten waren niets minder dan een ‘volledige ommezwaai’ ten opzichte van het bestaande beleid. En dat beleid vormde nou juist de ‘basis’ voor de laatste ontheffing. 

De Commissie concludeerde dat er ‘geen ambitie meer’ leek te zijn om de problemen rond waterkwaliteit en stikstof aan te pakken. Bovendien had Sinkevičius al aan demissionair landbouwminister Piet Adema duidelijk gemaakt dat er ‘geen grond’ was ‘voor een nieuwe derogatie’. 

Caroline van der Plas zegt desgevraagd dat de Commissie in het gesprek ‘heel onwelwillend’ was en met veel ‘drogredenaties’ kwam. Met een ‘positief gesprek’ bedoelde ze dat ze elkaar ‘niet in de haren zijn gevlogen’.

‘Bestaande afspraken naleven’

In de maanden daarop veranderde er niets aan de standvastige houding van de Commissie.

Neem de twee gesprekken die Elisabeth Werner (de een-na-hoogste ambtenaar van het Europese directoraat-generaal voor Landbouw) eind juni en begin september had met Jan Willem Beaujean, indertijd directeur-generaal op het Nederlandse ministerie van Landbouw. 

De Commissie wond er in de briefing voor Werners gesprek op 24 juni – een week voor het aantreden van het kabinet-Schoof en minister Wiersma – geen doekjes om. Ze waren in Brussel ‘zeer bezorgd’ over de prioriteiten van de aankomende regering, die geen maatregelen wilde nemen en een nieuwe derogatie als ‘enige oplossing’ zag. 

De slechte waterkwaliteit en het uitblijven van maatregelen sinds de uitspraak van de Raad van State in 2019 ‘maken het erg moeilijk om een nieuwe derogatie in overweging te nemen’.

Na het aantreden van het nieuwe kabinet bleef de Commissie bij dat punt. Begin september zette minister Wiersma ook een streep door de rest van het beleid van het vorige kabinet (het ‘Nationaal Programma Landelijk Gebied’) en twee dagen later sprak Werner opnieuw met Beaujean. 

In haar briefing stond onder meer dat Nederland niet moest wachten op een herziening van het Europese milieubeleid – waar de BBB in het hoofdlijnenakkoord op had ingezet – maar de ‘bestaande afspraken van de huidige derogatie’ gewoon moest nakomen. 

Beaujean probeerde haar gerust te stellen, valt te lezen in de notulen: de minister zou een week later met een plan komen waarmee het Nederlandse mestbeleid in lijn met de gemaakte afspraken zou komen. Hij kondigde wel aan dat Nederland ‘na 2025’ mogelijk een nieuwe derogatieaanvraag zou indienen.

Enkele dagen later kwam Wiersma inderdaad met een plan. Aan de Tweede Kamer schreef ze dat het de ‘hoofdinzet in de aanpak’ zou worden dat Europa de milieuregels zou gaan aanpassen. De weinige concrete maatregelen die ze wél zou nemen, kwamen neer op een krimp van de veestapel van nog geen procent per jaar, berekende Follow the Money.

Maatregelen niet uitgevoerd

Begin oktober vroeg Carla Boonstra, de hoogste landbouwambtenaar in Brussel, een gesprek aan met Delgado Rosa. 

De briefing voor de Portugees was duidelijk over het mestplan van Wiersma. Dat was ‘niet doeltreffend’ om de ‘fundamentele problemen aan te pakken’; de plannen ‘verergeren de bestaande milieu-uitdagingen’. De ‘extra maatregelen’ die Wiersma’s voorgangers hadden beloofd in ruil voor derogatie, waren bovendien ‘niet uitgevoerd’.

Boonstra en Beaujean vroegen om een nieuw gesprek. Ditmaal waren drie departementen van de Commissie vertegenwoordigd: landbouw, milieu én het secretariaat-generaal. Tijdens die vergadering, op 11 oktober, verzekerde Beaujean de Commissie dat de Nederlandse regering maatregelen had gepland ‘om de problemen aan te pakken’, zonder daarbij overigens concreet te worden. 

Het ging er niet in. De Commissie herhaalde haar ‘zorg’ dat de maatregelen van Wiersma ‘niet compatibel’ waren met de voorwaarden en doelen van de huidige ontheffing.

Onwaarschijnlijk

En daar eindigen de documenten. Follow the Money vroeg ze eind oktober 2024 op. De Commissie deed er acht maanden over om ze te verstrekken en deelde ze uiteindelijk pas op de dag na het Kamerdebat waarin Wiersma aankondigde om een nieuwe ontheffing te gaan vragen.

Notulen of briefings van gesprekken die na oktober plaatsvonden, zijn nog niet vrijgegeven – al heeft Follow the Money daar inmiddels wel om verzocht. 

Toch lijkt de conclusie wel gerechtvaardigd dat er sinds oktober weinig aan het Europese standpunt is veranderd. Dat blijkt uit een in april gepubliceerd verslag van gesprekken die drie Kamerleden voerden met de opvolger van Sinkevičius en met de ambtelijke top van het directoraat-generaal Milieu.

Ook de Kamerleden concludeerden dat de Commissie zich ‘terughoudend’ opstelt als het gaat om een eventuele nieuwe ontheffing. ‘Totdat er een stevig pakket op tafel ligt ten aanzien van het mestbeleid lijkt het dan ook zeer onwaarschijnlijk dat een derogatie aan Nederland opnieuw verleend zal worden,’ schreven ze.

Mestvloed

Op 12 juni herhaalde Delgado Rosa zijn boodschap in de Tweede Kamer tijdens een technische briefing over het mestbeleid. Hij zei ‘empathie’ te hebben voor boeren die onder druk staan. Maar de laatste ontheffing was in feite een ‘stapsgewijze afschaffing’ van de uitzondering geweest, op basis van Nederlandse beloften die uiteindelijk ‘niet uitgevoerd of geschrapt’ waren. 

Ook het plan van de ministeriële stikstofcommissie onder leiding van premier Dick Schoof was niet genoeg. ‘Het was uw eigen premier die zei dat dat slechts een eerste stap is en dat er meer nodig is,’ zei Delgado Rosa.

Toch kondigde Wiersma in het debat van 18 juni dus aan een nieuw verzoek te gaan doen. Van der Plas reageerde: ‘Deze minister durft het anders te doen. Daar ben ik blij mee.’ 

Het overgrote deel van de rest van de Kamer was echter buitengewoon kritisch. Pieter Grinwis (ChristenUnie) stelde vast dat minister Wiersma ‘behalve een verzoek op papier’ geen enkele strategie heeft. ‘Het lijkt erop dat ze denkt: na mij de mestvloed.’

Follow the Money vroeg Caroline van der Plas nog een laatste keer waarom ze denkt dat er nog mogelijkheden zijn in Brussel. Ze wijst op de ‘andere wind’ die is gaan waaien sinds het aantreden van een nieuwe Europese Commissie in december. ‘Die luistert beter en heeft een opener houding’. Ze erkent dat een nieuwe derogatie krijgen ‘niet makkelijk’ is, ‘maar dat betekent niet dat je de strijd moet opgeven’.

Reactie ministerie van LVVN

In reactie op vragen van Follow the Money zegt een woordvoerder van minister Wiersma dat de opmerkingen in de ambtelijke briefings ‘niet zo zijn besproken’ tijdens de ontmoetingen van de Commissie met de ambtelijke top van het ministerie.