Afgelopen zaterdag stierf Ivan Klíma. De onderstaande recensie komt uit 1998.
De absurde kanten van het bestaan
Na de fluwelen revolutie in Tsjechoslowakije in 1989 vroeg president Vaclav Havel, zelf schrijver, een andere schrijver om minister te worden: Ivan Klíma weigerde. Liever werd hij als schrijver een onbezoldigd cultureel ambassadeur. Eindelijk kon hij zonder problemen zijn werk publiceren. Onder het communisme was dat meestal onmogelijk en was hij gedwongen geweest als vuilnisman in zijn onderhoud te voorzien om niet in de cel te belanden als ‘werkloze parasiet’.
Publicatieverbod, altijd in de gaten gehouden en lastig gevallen door de staatsveiligheidsdienst, smerige baantjes moeten accepteren, leven kortom onder de voorwaarden van een communisme zonder menselijk gezicht had geen enkele invloed op de typische kenmerken van Klíma’s schrijverschap. Nooit verloor hij zijn lichtvoetige, ironische humor vol zelfspot en zijn oog voor het absurde.
De vier onlangs vertaalde verhalen in De verliefde koorddanser, die dateren van voor de fluwelen revolutie hebben verliefdheid tot onderwerp. De ik-figuur in deze verhalen is een jongeman met romantisch bevlogen schrijversaspiraties die sterke overeenkomsten met de auteur vertoont.
Het eerste verhaal, ‘Miriam’, speelt zich af in Theresienstadt, in het concentratiekamp. De ik-figuur, een joods jongetje van een jaar of dertien wordt hals over kop verliefd op het meisje dat de melkrantsoenering verzorgt. Met een stiekem verstrekte extra portie beantwoordt zij zijn verliefde blikken. Schuchterheid en bewakers staan uitbreiding van de contacten in de weg. Dat zij met het met gulle hand vullen van zijn melkblik misschien wel zijn leven heeft gered dringt amper tot hem door.
‘Het vaderland’ speelt in de jaren tussen de bevrijding en de communistische coup van 1948. Plaats van handeling is een idyllisch Tsjechisch dorpje waar de ik met zijn familie de vakantie doorbrengt. Tijdens allerlei komische verwikkelingen maakt hij kennis met de verleidingskunsten van een oudere vrouw die teleurgesteld is in haar huwelijk met een brallerige dokter.
In ‘Het waarheidsspel’, dat zich afspeelt in het midden van de jaren vijftig, beleeft de ik een korte romance met een mysterieuze vrouw. Terwijl hij door het lezen van een verboden boek over Stalins misdaden geschokt begint te beseffen dat de leugen regeert, blijkt tegelijkertijd hoezeer zeer de leugen een wijze van leven kan zijn. In ‘De koorddansers’ laat Klíma zien dat hoe romantiek van liefde en verliefdheid moet balanceren tussen zelfverraad aan en verraad van de ander.
Veel literatuur uit de periode van het communisme en met name de samizdat-literatuur, die destijds alleen langs smokkelwegen het publiek bereikte, raakt gedateerd in de ogen van de hedendaagse lezer. Klima’s werk ontsnapt aan die dreiging. Hoezeer ook die socialistische werkelijkheid aanwezig is en het alledaagse leven van zijn personages beïnvloedt, zijn thema’s zijn tijdloos. Zijn stijl, zijn humor en zijn zintuig voor waarneming van de absurde kanten van het alledaagse bestaan blijven dwingen tot lezen.
Hans van der Heijde
Ivan Klíma – De verliefde koorddanser. Vertaald door Irma Pieper. Wereldbibliotheek, Amsterdam. 174 blz.
Deze recensie verscheen voor het eerst in de Leeuwarder Courant op 30 oktober 1998.