Liefhebbers van de letteren zijn gevoelig voor een bijzondere gedachte die velen eigenaardig zullen vinden. De gedachte namelijk dat je goede vrienden kunt zijn met een personage uit een roman, een gedicht of een toneelstuk.

Het is een gedachte die als een rode draad door de geschiedenis van onze westerse letterkunde loopt. Petrarca die brieven schrijft aan Cicero, ook al weet hij dat er nooit een antwoord zal komen. Cicero is een echte vriend, ver weg, maar toch dichtbij. Dante – in het voorgeborchte van de Hel, godbetert – wiens gids Vergilius hem voorstelt aan de allergrootste schrijvers die er ooit zijn geweest. Onder meer Ovidius en Homerus zijn van de partij: Dante wordt er zomaar opgenomen in de vriendenkring van de groten.

Bestie

Ook de Leesneus heeft zijn boekenvrienden, mensen van papier van wie ik me goed kan voorstellen dat ik het in het echte leven meer dan uitstekend met hen zou kunnen vinden. Op café gaan met Juvenal Urbino, de ongelukkige echtgenoot uit Marquéz’ Liefde in tijden van cholera, of op een bankje in het park praten met de oude Sammler uit Saul Bellows Mr. Sammler’s Planet. Ik zou er veel voor over hebben als het ook echt kon.

Elizabeth Costello lijkt in veel opzichten op de man die haar creëerde.

Let wel: de Leesneus heeft niet alleen mannelijke boekenvrienden. Mijn bestie is hoe dan ook Elizabeth Costello, het titelpersonage van een van mijn allerfavorietste romans die J.M. Coetzee in 2003 publiceerde, het jaar waarin de auteur de Nobelprijs voor de letterkunde kreeg. In die roman is mijn vriendin 66, een schrijfster die ooit een groot succes heeft gehad maar intussen wat op haar retour is.

Ivoren toren

Elizabeth Costello lijkt in veel opzichten op de man die haar creëerde. In de roman geeft ze een aantal lezingen die Coetzee ook zelf gaf. Bijvoorbeeld over het onrecht dat dieren wordt aangedaan als ze worden gekweekt in industriële slachthuizen. Of over het beperkte belang van de geesteswetenschappen en de literatuur in verhouding tot de geneeskunde.

In de naar haar genoemde roman woont Elizabeth Costello de viering bij van het Eredoctoraat dat haar zuster Blanche krijgt. Blanche is een non die in Afrika aids-slachtoffers verzorgt. Bij de toekenning van haar prijs houdt ze een streng betoog over de al te grote afstand tussen de ivoren toren van de universiteit en de werkelijkheid. Blanche lijkt op haar zus: ze neemt geen blad voor de mond.

Twijfel

In dat ene opzicht lijkt Elizabeth Costello alvast niet op haar schepper. Coetzee staat notoir bekend als sfinx. Hij ziet het niet als zijn schrijverstaak om zelf meningen te spuien. Elizabeth Costello is een heel ander soort schrijver: ze is een vrouw met sterke opinies én met een missie, die de personages in haar romans als spreekbuis gebruikt.

Zelfs haar geloof in het grote belang van de literatuur dreigt te verdampen.

En toch… In zijn roman brengt Coetzee Elizabeth Costello aan het twijfelen, door haar overtuigingen systematisch te confronteren met tegengestelde meningen. Haar denken gaat aan het wankelen, zelfs haar geloof in het grote belang van de literatuur dreigt te verdampen. In het slothoofdstuk van zijn roman plaatst Coetzee de schrijfster voor een soort van tribunaal waar ze vragen moet beantwoorden over wat ze zelf ziet als de zin van wat ze doet. Bij elke nieuwe vraag gaat ze nog meer stamelen.

Wereld en wandel

Vandaag brengt uitgeverij Cossee Elizabeth Costello opnieuw op de markt, aangevuld met een aantal later verschenen kortverhalen waarin de schrijfster opnieuw de hoofdrol speelt. Wereld en wandel van Elizabeth Costello heet het half-nieuwe boek. Het is een heerlijk weerzien met mijn oude vriendin.

Coetzee kon na de publicatie van zijn roman uit 2003 duidelijk niet zijn personage loslaten.

Coetzee kon na de publicatie van zijn roman uit 2003 duidelijk niet zijn personage loslaten. Elizabeth Costello komt ook voor in Slow Man, de roman die de schrijver twee jaar later liet verschijnen. Daar treedt ze op als weinig succesvolle match-maker tussen een oude Australische man die een been verliest en de Oost-Europese huishoudster die hem verzorgt.

Zwerfkatten

In de latere verhalen die in deze nieuwe editie verzameld zijn (de meeste ervan dateren van na 2016, twee ervan zijn heel recent) woont Elizabeth Costello in een verlaten Spaans dorp, in de buurt van Girona. Ze leeft er alleen en zorgt er in ‘De oude vrouw en de katten’ voor de vele zwerfkatten die het dorp rijk is. (Het Engelse origineel verscheen oorspronkelijk in een boek over de Vlaamse kunstenares Berlinde de Bruyckere, die een sterke affiniteit voelt met Coetzees werk.)

Net als in de naar haar genoemde roman komt ook Elizabeths zoon John in de latere verhalen voor. Hij woont in de Verenigde Staten. In ‘De oude vrouw en de katten’ bezoekt hij zijn moeder. In een ander verhaal (‘Het glazen abattoir’) belt ze hem op: ze wil een installatie maken om wanpraktijken in slachthuizen aan te klagen, het onrecht en het lijden dat dieren dagelijks wordt aangedaan.

Toekomstplannen

In het laatste verhaal van de bundel (‘De beroerte’) krijgt John een telefoon van een kliniek in Barcelona. Zijn moeder heeft een beroerte gekregen, vermoedelijk door pillen die ze heeft genomen om een einde aan haar leven te maken. Ze wil niet onwaardig ouder worden. De Spaanse dokter denkt er anders over: Johns moeder kan negentig worden, zegt hij, misschien wel honderd. Haar zoon moet dringend plannen voor de toekomst maken.

Het personage laat zich duidelijk niet het zwijgen opleggen.

In zijn beschrijving van Johns reactie tekent Coetzee het personage van Elizabeth Costello ten voeten uit. Zijn moeder reageert niet goed op mensen die plannen voor haar maken, verzekert hij de dokter: ‘Mijn moeder is degene die de plannen maakt. Zij maakt de plannen en de rest van ons gehoorzaamt.’

Die laatste gedachte slaat ook op de verhouding tussen het personage en de schrijver die haar creëerde (ook een John). Het personage laat zich duidelijk niet het zwijgen opleggen. Als ze ooit verdwijnt, dan beslist ze dat zelf.

Eredoctoraat

Later deze maand krijgt John Coetzee een eredoctoraat van de VUB. Als onderdeel van de viering zal in de Munt volgende maandag een scène uit de opera worden opgevoerd die de schrijver samen met de Belgisch componist Nicholas Lens maakte over Elizabeth Costello.

Het libretto van die ene scène (gebaseerd op het slothoofdstuk van de roman uit 2003) sluit deze Wereld en Wandel van Elizabeth Costello af. Maar het is niet het laatste wat we van haar zullen zien. De integrale opera staat in het seizoen 2027-2028 gepland in de Munt. Elizabeth Costello is een echte vriendin. Ze verdwijnt nooit.