Waarom fotograaf Erwin Olaf vroeger niet, en nu wel in het Stedelijk Museum mag exposeren

Het gesprek is al bijna aan het eind, als ineens het woord valt waar het hier eigenlijk toch om gaat: ‘Kunstenaar’. Rein Wolfs, sinds 2019 directeur van het Stedelijk Museum, zegt het bijna terloops, alsof het eigenlijk heel gewoon is, alsof er niet een paar decennia aan discussies aan vooraf zijn gegaan: „Erwin Olaf”, zegt Wolfs, was een „kunstenaar met fotografie als medium”.

‘Kunstenaar’; het is op deze plek een subtiel andere formulering dan gewoon ‘fotograaf’ – maar wel een formulering waar een lange geschiedenis achter zit, een richtingenstrijd in zekere zin zelfs. Althans, dat was het voor de in 2023 overleden Erwin Olaf, een van de bekendste fotografen van Nederland. Hij had altijd in het Stedelijk Museum Amsterdam, het belangrijkste museum voor moderne kunst van Nederland, willen exposeren, maar het is er nooit van gekomen.

Erwin Olaf, ‘Zelfportret’, 2009.

Zoom in

Nationale roem kreeg hij wel, internationale erkenning ook. Hij exposeerde in het Groninger Museum, in het Fotomuseum Den Haag; in het Rijksmuseum werd hij gepresenteerd als een nazaat van de Oude Meesters. Hij kreeg prijzen, kwam in de talkshows, maar hij kwam níet in het Stedelijk. Volgens Olaf zelf was dat een bewuste afwijzing, zo zegt hij meermaals in Mischa Cohens biografie Erwin Olaf Springveld. Hard werken, Hard feesten: wel zijn voorbeeld Robert Mapplethorpe, wel Jeff Koons, met wiens provocaties hij zich destijds wel verwant voelde, en ook fotograaf Rineke Dijkstra, zijn generatiegenoot. Maar hij? Over hem werd gezegd dat zijn werk te commercieel was, en anders dan Koons, „geen gelaagdheid” had, zoals NRC in 2003 schreef – mede waardoor Olaf zijn stijl veranderde en meer beschouwelijk werk ging maken.

Nu, twee jaar na zijn dood, is er toch een expositie van het werk van Olaf in het Stedelijk Museum: Erwin Olaf – Freedom. En volgens directeur Wolfs, die hiermee op de vraag van de Studio van Erwin Olaf is ingegaan, is het nu zelfs precies het „juiste moment” ervoor.

Stedelijk-directeur Rein Wolfs over Erwin Olaf: „Wij tonen weinig hoogglans en glamour, we willen liever ook de rafelranden van zijn werk laten zien.” Foto Boudewijn Bollmann

Zoom in

Denkt u dat het Stedelijk Erwin Olaf vroeger inderdaad „negeerde”, zoals hij dat zelf wel eens zei?

„Erwin Olaf heeft het ontbreken van een solo-expositie altijd als een njet van het ‘chique Stedelijk’ tegenover zijn werk opgevat. Maar het is niet zo dat hem de deur werd gewezen, er is werk van hem aangekocht, hij had begin jaren 90 een expositie in de Stedelijk-dependance en een fotoproject in het Stedelijk…”

Hij bedoelde natuurlijk de ontbrekende acceptatie van de ‘hoge’ kunstwereld, die hem destijds als te commercieel of te plat zou zien. Zou u zijn werk in de jaren 2000 of 2010 hebben geëxposeerd?

„Mij is die vraag toen niet gesteld, maar nee, ik denk het niet. Het was een andere tijd, er heerste een andere opvatting van wat kunst zou moeten zijn. Het idee over kunst was nog wat meer vanuit de elite gedacht. Ik ben zelf ook misschien wel eens wat arroganter geweest in mijn mening – en daar ben ik wel in opgeschoven, ik heb zelf eerder in Bonn ook de fotograaf Jürgen Teller op het breukvlak van kunst, mode en populaire cultuur geëxposeerd. Deze tijd vraagt om herziening van oordelen.”

Hoe zou u die herziening omschrijven?

„Toen ik in het Stedelijk kwam werd de kunstwereld geconfronteerd met begrippen als inclusie en diversiteit, en ik heb die begrippen meteen omarmd. Maar ik werd er daarna ook op gewezen dat het begrip inclusie ook weer naar binnen gekeerd kan zijn. Ik gebruik sindsdien daarom liever het woord ‘verbreding’ voor het beleid van het Stedelijk: wij geloven in vele verhalen naast elkaar, en niet meer in één lineaire kunstgeschiedenis. Erwin Olaf bestaat in een van die kunstgeschiedenissen en heeft daar ook zijn eigen plek in. Zijn werk past bij de zienswijze van fotografie die we in het Stedelijk hanteren: kunstenaars die fotografie gebruiken als medium om iets over de wereld te vertellen. En bijvoorbeeld Jeff Koons heeft weer een andere plek in een andere kunstgeschiedenis.”

Hoe vertelt het Stedelijk nu het verhaal van ‘de fotografische kunstenaar Olaf’?

„De meeste mensen zien hem als de fotograaf van de geënsceneerde hoogglans-foto’s. Wij laten weinig hoogglans en glamour zien, weinig vermeende highlights ook; die hangen we alleen aan de buitenmuur van de tentoonstelling. We willen binnen liever ook de rafelranden van zijn werk laten zien, de radicale kanten ervan.

„Twee jaar na zijn dood, met meer afstand, hebben we een andere manier van kijken op het werk kunnen ontwikkelen. We kunnen zo de vele aspecten en de ontwikkelingsstadia laten zien, van zijn vroege journalistieke werk tot aan de beschouwelijke April fool-serie in de corona-tijd – en ook de verbanden hiertussen. Daarnaast is er ook de hernieuwde actualiteit van het werk, de emancipatorische kant, de maatschappelijke waarden, zoals zijn activisme voor homorechten.”

Erwin Olaf, ‘Chessmen’, 1988.

Zoom in

Opvallend krijgt het Stedelijk juist daarover nu toch weer kritiek: het museum zou Olaf minder tonen vanwege de esthetische maar vanwege de ethische aspecten. Ook choreograaf en fotograaf Hans van Manen, die vaak met Olaf samenwerkte, stipt dat in de catalogus nog even aan.

„Het een sluit het ander toch niet uit? In een groot deel van de 20ste eeuw werd de kunst als autonoom gezien, maar we leven nu in een tijdperk dat de ethische aspecten van een kunstwerk niet meer los te koppelen zijn. We doen het dus allebei. Freedom gaat over de ontwikkeling van Olaf als fotograaf/kunstenaar, maar óók over zijn activisme voor homorechten en queer rights.”

In de begeleidende catalogus lijkt Erwin Olaf zelfs een nieuwe functie toebedeeld te krijgen: voorvechter van de vrijheid in een maatschappij waarin die vrijheden niet meer vanzelfsprekend zijn. Is de expositie in die zin ook bedoeld als een politiek statement?

„Dit speelt mee. Het werk heeft een nieuwe actualiteit gekregen, door de nieuwe intolerantie die er nu heerst. Als we naar het activistische werk van Erwin Olaf uit de begintijd kijken, dan kijken we wat we daar vandaag van kunnen gebruiken. Maar we bedden het tegelijkertijd in de tijd in waarin het is ontstaan, de jaren 80 of 90. En dat geldt ook voor de partywereld die Olaf fotografeerde, waarin lust en genot ook een belangrijke rol spelen. Als je dat werk met de ogen van nu ziet, kan je het een rücksichtslose vrije kijk op de dingen noemen – en dit soort vrijheid benadrukken we ook met de vormgeving van de zalen.”

Erwin Olaf, ‘Nederlands danstheater’, 2009. Foto Erwin Olaf

Zoom in

Olafs naaktfotografie toont misschien wel het best hoe ouder werk een nieuwe betekenis kan krijgen. Veel werk uit de jaren 90 en jaren 2000 paste toen in een liberale context, maar nu?

„Nu wordt in de museale wereld anders naar naakt gekeken. Zo is er nu vaak achterdocht: was er geen verkeerde machtsverhouding tussen de fotograaf en het model? Maar dat was bij Olaf niet het geval. Er hangt een vroege foto waarin Olaf zichzelf naakt fotografeert tussen al zijn muzen, die hierop gekleed zijn. Omdat hij hen voor andere foto’s vroeg naakt te poseren, wilde hij het zelf ook doen. Je ziet hem voortdurend zoeken naar vrijheid, ook naar die van de modellen, en wil ze laten zien wie ze zijn.

„In de huidige cultuur is er meer ongemak over naakt. Er komt nu een puriteinse laag bovenop. Deze naaktfoto’s maken ons duidelijk dat vrijheid in een tijd die niet zo lang achter ons ligt, veel gewoner was.”

Het Rijksmuseum plaatst Olaf in de traditie van de Hollandse Oude Meesters, het Stedelijk maakt hem een verdediger van de vrijheid. Wordt hij zo niet ineens té groot – is hij als BN’er niet ook gewoon een goede publiekstrekker voor het museum?

„Wij zijn niet meer van ‘te groot’ hier in het museum; we hebben de iconen afgeschaft – en we gaan Erwin Olaf ook niet tot een icoon maken. Ja, hij was een beroemdheid, maar dat werd van hem gemaakt – het is niet de intrinsieke waarde van het werk. Het Stedelijk wil die publieke persoonlijkheid kritisch bekijken, om daarmee te kunnen laten zien wat het werkelijke belang van het werk nu eigenlijk is.”

Erwin Olaf – Freedom, Stedelijk Museum Amsterdam, 11/10 t/m 1/3/26. Info: Stedelijk.nl

Geef cadeau

Deel

Mail de redactie

NIEUW: Geef dit artikel cadeau
Als NRC-abonnee kun je elke maand 10 artikelen cadeau geven aan iemand zonder NRC-abonnement. De ontvanger kan het artikel direct lezen, zonder betaalmuur.