Tentoonstelling
Missen als een ronde vorm. De kunst van het doorleven, t/m 1 maart in het Stedelijk Museum Schiedam. Info: stedelijkmuseumschiedam.nl
Het was een moeilijke kat geweest. Toen kunstenaar Mariëlle Videler uit het asiel een kat wilde meenemen, koos ze er een met trauma’s en eigenschappen die volgens haar autisme betekenden. De kat was erg op zichzelf. Ze wilde geen contact, of wilde het misschien wel, maar had er geen vermogen voor. Veel moeite stopte Videler in de kat, zachtjes tegen het dier pratend, telkens weer. Totdat ze haar uiteindelijk toch mocht aaien, en het hele ruggetje rilde.
Het relaas staat in het boek Missen als een ronde vorm, geschreven door kunstenaar en schrijver Hanne Hagenaars. Het gaat over rouw en de rol van kunst daarbij. Hagenaars sprak Videler nadat de kat was overleden en ze in papiermaché een kat was gaan maken, maar dan knalgroen. Een wild uitziend dier dat een vuurspuwende draak lijkt, met schubben. Een ode aan de overleden kat kun je het niet noemen, ook zeker geen echte herinnering. En toch is het duidelijk waar het vandaan komt. Dit ontstond uit de nagedachtenis aan een moeilijke kat die, als loutering, is omgezet in kunst.
Misschien is dat wel sjamanistisch, vraagt Hagenaars zich af in haar boek waarin spiritualiteit een rode draad vormt die is doorgetrokken naar een groepstentoonstelling, nu in het Stedelijk Museum Schiedam. De basis ervan is dit diep persoonlijke boek uit 2023 dat ze schreef als ode aan haar moeder. Hagenaars was 18 toen haar moeder stierf, waarna haar vader binnen een half jaar hertrouwde, er geen foto meer van haar moeder in het huis te zien was en er geen as werd uitgestrooid, helemaal niets. „Het geheugen laat los als er geen onthoud-haakjes zijn zoals samen haar verjaardag vieren”, schrijft ze in dit boek dat dient om „het tekort van de stilte goed te maken”. Het gaat over de mensen die zij verloor en over kunstenaars die op verlies reageren met hun werk – het verlies van een kat, partner, ouders, of een kind.
Job Koelewijn: ‘My Father’s Underpants, 1929-1992′
Foto Collectie kunstenaar
Zoom in
Rituelen
En nu is er een tentoonstelling. Ruim dertig kunstenaars tonen werk waarin verlies een rol speelt. Soms is dat sjamanistisch of symbolisch, met vogels die langs vliegen – de ziel? Of met handelingen, zoals de waterschaal om bloemen in te leggen van Samboleap Tol, die in haar installatie voortbouwt op Cambodjaanse tradities. Symbolen kunnen geënt zijn op rituelen, zoals de kaarsen waar Keetje Mans twee schilderijen mee vol schilderde. Niet een paar kaarsen zijn het, maar vlak- en vloervullende zeeën van kandelaars die de leegte op monumentale wijze vullen.
Soms zijn het geen symbolen maar tastbare herinneringen om iemand vast te houden. Job Koelewijn stijfde de onderbroek van zijn overleden vader op zodat die eruitziet alsof hij gedragen wordt, er iemand in zit. Een foto van een verloren gegane foto van de onderbroek hangt in Schiedam: een verre schim van wat het was en toch zo intiem dichtbij. Vooral kleding heeft die lijfelijke nabijheid. Zelf maakte Hagenaars met Paul Kooiker een fotoserie van kleertjes die ze voor haar moeder maakte. Ook borduurde ze voor haar jonggestorven dochtertje een beschermende ovaalvorm, met handen en kraaltjes en kleur om een baby’tje heen. Het is prachtig en hartverscheurend, zo liefdevol als dit werkje gemaakt is.
Het is prachtig en hartverscheurend, zo liefdevol als dit werkje gemaakt is
Rouw kan vele gedaantes aannemen, zeker in de kunst. In het boek wordt het verdriet soms een ding op zich, dat ergens staat of om je heen hangt, een donkere mist, een gestalte. In de expositie wordt het een borduurwerk, een installatie, een abstract schilderij, of een foto van een onderbroek. Niets is hetzelfde.
Dat werkt goed, de combinatie van rouw en hedendaagse kunst. Dat het werkt, komt doordat kunst de laatste decennia hyperpersoonlijk is geworden. Aan de ene kant was er de ontzuiling van de maatschappij waardoor het individualisme vanaf de jaren zestig zo de boventoon ging voeren. Anderzijds stagneerden in de kunst de grote bewegingen. Ismes zijn er niet echt meer, kunstenaars maken kunst die ze zelf willen maken. Zelf ben je je enige richtlijn. Dan kun je een bepaalde thematiek kiezen, of, zoals hier, je eigen ervaringen.
Keetje Mans: ‘Ceremony (candle candy)’ (2017, olieverf op linnen, 230×360 cm).
Collectie Jeu van Sint Fiet, Maastricht. Foto Bert Janssen
Zoom in
Efrat Zehavi: ‘Blue Baby Blue Hole’ (2022)
Zoom in
Teresa Margolles: ‘Tela Bordada Sao Paulo’ (videostill) (2019)
Foto Courtesy de kunstenaar en mor charpentier
Zoom in
Herinneringen
Daardoor kan kunst op een heel persoonlijk niveau communiceren, zelfs als je als toeschouwer die kunst misschien niet helemaal begrijpt. Zoals een groene kat, een lichtblauw vlak met inktvlekken, of een ronde vorm. Misschien bedoelde Mans iets anders met de kaarsen of staan de verschillende vogels in de expositie niet voor de ziel. Maar juist als je in rouw bent, herken je als kijker iets op een niveau dat zich niet laat uitdrukken in woorden, als het leven surrealistisch blijkt te zijn als in een kunstwerk, waarin de werkelijkheid overhoop is gehaald.
Ongrijpbare kunst is het, met abstracties, vormen, portretten, of spullen. Doina Kraal maakte een installatie van de dingen van haar oma. Een tasje, een vaas, een plastic regenkapje, keukengerei en meer hing Kraal op aan dunne draadjes die een grote zwevende wolk vormen. Een leven gevat in decennia aan bezittingen, nuttig of mysterieus, restjes van iemands leven. „Deze spullen brengen me in contact met mijn oma, met het verleden, met onze gezamenlijke geschiedenis”, zegt ze in het boek van Hagenaars die concludeert: „Het zijn deze spullen waarin oma Lola doorleeft.” Ja. En in de nabestaanden.
Want in hun herinneringen leven overledenen voort. En als herinneringen vervagen, je niet meer weet hoe iemands stem klonk, resteren spullen en vooral foto’s. Maar ook foto’s zijn bedrieglijk, omdat ze de echte herinnering vervangen en dat weet je, maar er is zo weinig ander houvast. Simone Hoàng maakte een tweeledig kunstwerk over haar moeder. Van glas blies ze een Vietnamees toonteken als ode aan het land van haar moeder. In de expositie hangt het achter een fotowerk, gebaseerd op een portretfotootje van haar moeders identiteitskaart – een interessant woord, alsof daar iemands identiteit in schuilt. De moeder is er jong, de gelaatstrekken zacht door de lichte onscherpte van de uitvergrote foto die warm roze is afgedrukt. Door haar gezicht te vangen, kleur te geven, is ze aanwezig geworden hier aan onze zijde, voor zover dat überhaupt mogelijk is en waar dat zachte roze zo duidelijk een chemisch bad is.
Wat foto’s wel of niet kunnen vertellen, dat tastte Berend Strik af in zijn familiefoto’s. Door ze van borduursteken te voorzien, benadrukte hij details, de gestalte van zijn moeder, versierde hij haar kleding, het zichtbare naspeurend. Dear Mommy, are you okay? heet een van de drie geëxposeerde werken – om voorbij dat geposeerde moment van de familiefoto te geraken. De borduursteekjes met hun borsteligheid vormen er een eigen realiteit, minder geïdealiseerd, en tegelijk zijn het strelingen, met minutieuze zorg neergezet.
Gevoel
Het zijn meerdere ouders die worden gemist in deze expositie, ouders die vaak stammen uit generaties waar niet te veel over gevoel werd gepraat. Maar ze kregen kinderen die kunstenaar werden en kunst is een vak waarin gevoel een rol speelt. Als kunstenaar kun je daarmee de werkelijkheid naar je hand zetten, als het sjamanistische waar Hagenaars naar verwijst – rituelen, symbolen. Ook om moeilijke relaties een plek te geven.
Bijvoorbeeld bij Eva Spierenburg. Ze had al acht jaar geen contact meer met haar vader toen hij stierf. Zijn overlijden bracht stress van haar jeugd terug, en via meditatie ging ze tekeningetjes maken. Als een leporello liggen de tekenvellen uitgestald, tientallen schetsjes van de lichamelijke sensaties die het overlijden opriep. Terwijl die moeilijke alcoholistische vader zelf buiten beeld blijft, gaat het wel over zijn invloed en over hoe een onveilige jeugd zich kan nestelen in je lijf. De tekeningen zijn als een beeldend alfabet van die effecten en als een helingsproces. Door iets te verbeelden kun je het voor je zien, en dat kan helpen om afscheid te nemen – van iemand, van een gebeurtenis.
Dat geldt voor heel de tentoonstelling. Verdriet en pijn worden hier niet ontkend: de levenskracht om met gemis om te gaan, staat centraal. Dat maakt dit een prachtige warme tentoonstelling, die zaal na zaal sterker wordt. Het bijbehorende tekstboekje, de glooiende vormgeving in huidskleuren – elk detail klopt en die aandacht, dat past bij de grote liefdes waar het grote gemis op gebaseerd is.
Soms begrijp je niet waar iemand de kracht vandaan haalde om sommige kunstwerken te maken. De kunstwerken in deze expositie kapselen zo’n groot, onnoemelijk verdriet in. Het geboortekaartje voor de tweeling van Sylvie Zijlmans en Hewald Jongenelis dat ook een sterfkaartje is, de Trauerarbeit van Marike Hoekstra voor haar zoontje Noah die uit zulke donkere en liefkozende tekeningen bestaat.
Velen van ons hebben iemand verloren. En hoe ouder we worden, hoe vaker we mensen verliezen. Maar hoe doe je dat, rouwen? Niet rouwen is volgens deze expositie geen optie, praten en visualiseren is dat wel. Jarenlang zweeg Efrat Zehavi over de doden uit haar leven tot ze ging mediteren, rouwen, en kunst maken: mensvormige sculpturen die een leegte omhullen. „De enige grip die ik op die ervaringen heb, is dat ik het kan omzetten naar een kunstwerk. Dan kan ik het verhaal sturen en er een sprookje van maken”, staat in het tentoonstellingsboekje.
Deze kunst gaat niet over een hiernamaals maar wel een leven na de dood in die zin dat wij, nabestaanden, nog leven, en het bestaan van onze dierbaren in herinnering vasthouden. De beperking van het leven die de dood is, scherpt ons, stelt Hagenaars. Zo lang je de dood wegdrukt, kun je het leven niet omarmen.
Bertien van Manen: ‘Sister Nuala Bundoran’ uit de serie ‘Beyond Maps and Atlases’ (2013-2015)
Foto Bertien van Manen
Zoom in
Geef cadeau
Deel
Mail de redactie
NIEUW: Geef dit artikel cadeau
Als NRC-abonnee kun je elke maand 10 artikelen cadeau geven aan iemand zonder NRC-abonnement. De ontvanger kan het artikel direct lezen, zonder betaalmuur.