Een tweeënhalf uur durende musical over de overlevenden van een klimaatcatastrofe? Dat was eigenlijk niet het plan van regisseur Joshua Oppenheimer. Hij wilde een derde documentaire maken over de Indonesische massamoord op vermeende communisten in 1965-66, in navolging van zijn briljante tweeluik The Act of Killing en The Look of Silence. Daarin portretteerde hij respectievelijk de trotse daders en de nabestaanden die nog steeds zoeken naar gerechtigheid of erkenning. In een derde film wilde Oppenheimer uitzoomen naar de Indonesische oligarchen die zich verrijkten dankzij de moorden.
Maar na The Act of Killing was het te gevaarlijk om terug te gaan naar Indonesië – de (aanhangers van) daders waren ziedend op hem. Toch liet het idee hem niet los: hoe leef je ermee dat je een fortuin hebt verworven aan het lijden van anderen? The End bedacht hij nadat hij kennismaakte met een Aziatische oliebaron die een bunker bouwde, om zijn familie te beschermen tegen een mogelijke klimaatcatastrofe. Iemand die zich dus voorbereidt op een ramp die hij zelf veroorzaakt.
Met The End fictionaliseert Oppenheimer dat gegeven, vertelt hij via een videoverbinding. We volgen een westerse familie die het einde der tijden comfortabel uitzit in een zoutmijn, 25 jaar na een klimaatramp. Moeder (Tilda Swinton) houdt zich bezig met het herinrichten van de woning. Vader (Michael Shannon) met geschiedschrijving (waarin hij zijn rol als oliemagnaat witwast). En de zoon (George MacKay) worstelt met eenzaamheid. De huiselijke vrede begint pas af te brokkelen wanneer er een overlevende (Moses Ingram) binnenstapt vanuit de post-apocalyptische toendra. O, en het is een musical!
Klimaatactivisme
The End gaat niet alleen over de toekomst, maar ook over het heden. Over „een maatschappij die ons vraagt om medeplichtig te zijn aan klimaatverandering, of de vernietiging van de planeet”, zegt Oppenheimer. Hij praat in doordachte volzinnen, met veel emotie en weinig ruimte voor onderbreking. „Een maatschappij waarin je uitgestoten wordt als je noodzakelijke actie onderneemt. Klimaatactivisten worden in de bajes gegooid in het VK en Duitsland, alleen maar omdat ze het recht van hun generatie op een toekomst verdedigen. In zo’n wereld is het gemakkelijk om ervoor te kiezen je lichaam en vrijheid níét op het spel te zetten met een protest. En om jezelf af te leiden, je aandacht te verleggen naar iets leuks. Daarmee plaats je jezelf in een bunker.”
In The End leiden de familieleden zich met name af door weelderig georkestreerde musicalnummers te zingen. Worden ze geconfronteerd met hun schuld aan het einde van de wereld, de dood van geliefden? Dan zwelt de muziek aan. Oppenheimer: „Het grote musicalcliché is dat je zingt wanneer jouw waarheid te groot is om gewoon uit te spreken. Maar in The End zingen de familieleden als de leugens die ze zichzelf vertellen uit elkaar vallen. De liedjes zijn hun wanhoopspogingen zichzelf te overtuigen van nieuwe leugens.”
Elke keer dat de muziek stopt, blijft er slechts een tergende stilte achter in de bunker, iets wat je nooit ziet in een musical. „Omdat ze weten dat ze tegen zichzelf liegen”, zegt Oppenheimer. „Componist Joshua Schmidt heeft stralende, prachtige leugens gecomponeerd. Die stilte is de waarheid waarmee die leugens doorbroken worden.”
Primo Levi
In Oppenheimers films is de stijl óók de boodschap. Voor The Act of Killing interviewde hij de massamoordenaars niet alleen, hij vroeg ze hun wandaden na te spelen in de stijl van hun favoriete Hollywoodfilms – een boodschap over zelfdeceptie, imitatie, Amerikaanse invloed. De keus om van The End een musical te maken is evenzeer betekenisvol.
„Film en televisie verkopen ons vaak een leugen, namelijk dat de wereld verdeeld is in goeieriken en slechteriken. Maar weinig films stellen kwaad zo banaal voor als het is. Holocaust-overlever Primo Levi schreef: ‘Monsters bestaan, maar ze zijn met te weinig om echt gevaarlijk te zijn. Veel gevaarlijker zijn de gewone mensen.’
„Film zou een spiegel moeten zijn. Verandering komt alleen als we kritisch naar onszelf gaan kijken. Maar veel films geven je het gevoel dat jij de goeierik bent, dat alles goed komt. Een soort valse hoop, die de Amerikaanse musical geperfectioneerd heeft.
„Dus, als mensen de synopsis van The End lezen, verwachten ze troost. Of het nu leuk of verdrietig wordt, je denkt dat je aan het einde wijzer bent, of gerustgesteld. In plaats daarvan word je geconfronteerd met je eigen dysfunctie.”
The End draait uiteindelijk om sterfelijkheid, zegt Oppenheimer. „Ik mediteer de laatste tijd veel over mijn eigen dood. Over het idee dat het mijn natuur is om oud te worden, iedereen te verliezen die ik liefheb, en te sterven. De vraag die opkomt is: hoe zal ik dan leven? Deze film vraagt dat van het menselijke ras, terwijl we ons einde aan de horizon zien.”
Houwitser
Is er hoop op een omwenteling? In The End lijkt dat even zo. De nieuwkomer in de bunker wordt afgestoten, bedreigd, maar zet de familie ook aan het denken. Toch begint ze steeds vaker mee te zingen.
„Omdat ze het leven ondragelijk voor haar maken”, zegt Oppenheimer grimmig. „Ze geeft zich over: het is dát, of vertrekken en sterven. Voor mij is dat ‘het einde’. Als de allerlaatste eerlijke persoon opgeeft en de cyclus voortzet.”
Waar Oppenheimers documentaires bejubeld werden, genomineerd voor Oscars, krijgt The End gemengde kritieken. „De componist zei tegen mij: ‘Als je een Houwitser richt op de andere kant van de wereld, dan applaudisseert iedereen in het westen. Als je ’m omdraait en naar onszelf wijst, dan verdeelt dat.’
„Toen we The Act of Killing maakten, zei ik tegen mezelf: dit is een Indonesische film en hij moet bekeken worden in Indonesië. Maar mijn god: wat was The Act of Killing verdelend in Indonesië. Meutes bestormden de duizenden illegale screenings die werden georganiseerd met stenen en batons.
Deze film vraagt ons om naar onszelf te kijken. Deze naamloze personages vertegenwoordigen ons allemaal. Ja, dit gaat over een rijke familie, maar het is ook een allegorie voor de menselijke familie.”
Onze tijd is op, zegt de persvoorlichter. Oppenheimer klapt in zijn handen en lacht: „Ik ben nét klaar met mijn preek.”
The End. Regie: Joshua Oppenheimer. Met: George MacKay, Tilda Swinton, Michael Shannon. Lengte: 148 minuten.
Geef cadeau
Deel
Mail de redactie
NIEUW: Geef dit artikel cadeau
Als NRC-abonnee kun je elke maand 10 artikelen cadeau geven aan iemand zonder NRC-abonnement. De ontvanger kan het artikel direct lezen, zonder betaalmuur.