Het nieuwsbericht snelde eind vorige week door de internationale media: honderden Taylor Swift-fans waren naar een provinciaal museum in het Duitse stadje Wiesbaden afgereisd om het schilderij Ophelia van de nagenoeg onbekende Duitse schilder Friedrich Heyser uit 1900 te bekijken. Waarom? Omdat Swifts nieuwe videoclip ‘The Fate of Ophelia’ begint met een paar seconden waarin de zangeres in dezelfde witte jurk en op dezelfde smachtende manier als Heysers Ophelia in het water ligt.
Taylor Swift in haar video ‘The Fate of Ophelia’
Zoom in
Grappig natuurlijk, zo’n bericht: een klein museum komt ineens in de spotlights van de wereldpers – en leuk ook voor de vergeten schilder, wiens karige Wikipedia-lemma nog snel even werd aangevuld. Maar zo verrassend is het toch ook weer niet, als je het gelijk even in een groter cultuurhistorisch verband zou willen plaatsen. Juist dit soort nauwelijks bekende schilders uit specifiek het laatste kwart van de 19de eeuw worden namelijk vaker in de hedendaagse popcultuur hergebruikt – al is niet iedere gebruiker zich daarvan even bewust.
Zo heeft oud-voetballer David Beckham, nu in het nieuws vanwege de Netflix-serie van zijn vrouw Victoria, op zijn linkerarm een tatoeage staan van een smachtende vrouw in de armen van een gespierde jongeling met vleugels – bedoeld als eerbetoon aan zijn vrouw. De afbeelding wordt in de berichtgeving over zijn tatoeages meestal als een Renaissance-schilderij aangeduid, maar het is toch echt het schilderij Psyché et l’Amour (1889) van de Franse schilder William Adolphe Bouguereau: nu vergeten, maar destijds een van de meest succesvolle en lucratieve schilders van Parijs.
De linkerarm van David Beckham (hier in 2012) heeft een tatoeage gebaseerd op een schilderij van de 19de-eeuwse schilder Bouguereau.
Foto Mary Evans/ANP
Zoom in
Regisseur Ridley Scott, die in 2000 met de film Gladiator de kortstondige terugkeer van oudheiddrama’s in Hollywood inluidde, wist wel precies welke laat-19de-eeuwse schilder hem bij zijn enscenering van de gladiatorenwereld had geïnspireerd. Scott zag de heroïsche gladiator uit Jean-Léon Gérômes schilderij Pollice Verso (1872) op de pr-brochure van zijn producent, toen hij bij hem op bezoek was om over diens Gladiator-idee te praten Scott zou na het zien van dit beeld, zonder zelfs maar het verhaal te hebben gelezen, hebben uitgeroepen: „Ik doe het!”
Moderne effecten
Toeval is dit hergebruik door Swift, Beckham en Scott van deze laat-19de-eeuwse schilderkunst niet. Tegenwoordig wordt de late 19de eeuw kunsthistorisch vooral herinnerd vanwege de triomf van de destijds miskende impressionisten, maar het echte succes in die tijd hadden traditionele academische schilders. Deze schilders raakten na 1900 in vergetelheid, omdat vernieuwers als Monet en Van Gogh de smaak van het kunstpubliek in de 20ste eeuw beter wisten te raken. De dramatische esthetiek van traditionalisten als Bouguereau en Gérôme werd tot het rijk van de kitsch verbannen.
Filmregisseur Ridley Scott werd geïnspireerd voor de film ‘Gladiator’ door Jean-Léon Gérômes ‘Pollice Verso’ uit 1872.
Foto Universal Images Group via Getty Images
Zoom in
Ironisch genoeg zagen deze kunstenaars zichzelf toch ook als echte moderne kunstenaars: ze wilden de grote westerse schildertraditie, die in de snelle moderne periode na 1850 in een flinke crisis was geraakt, in de nieuwe tijd brengen, en probeerden daarom de eerbiedwaardige schilderthema’s uit oudheid, mythes en wereldliteratuur aan de nieuwe smaak aan te passen. Ze braken met de statige aanpak van de 18de en vroege 19de eeuw, en kozen voor moderne effecten: fotografisch realisme, psychologische spanning, helder zichtbare dramatische handelingen, en net wat meer broeierige erotiek, zonder overigens expliciet seksueel te worden.
Het zijn precies die effecten die nu zo goed blijken aan te sluiten bij de hedendaagse populaire cultuur. David Beckham zou weinig hebben aan een Psyche en Cupido uit de echte Renaissance – die zijn veel te afstandelijk – maar de kronkelende lichamen van Bouguereau ontvouwen ook op een hedendaagse tatoeage nog het gewenste sentimentele effect (al draagt Psyche bij Beckham wel een kuis schaamlapje). Ridley Scott zag direct de moderne dynamiek in het gladiatorendrama van Gérôme, omdat die schilder in feite al cinematografisch dacht voordat de film werd uitgevonden. En Swift kon Heysers Ophelia uitstekend voor haar videoclip gebruiken – beter dan de veel beroemdere Ophelia van John Everett Millais van 50 jaar ervoor – dankzij de smachtende rode mond en bevallige witte jurk die haar lichaamscontouren benadrukken; dit was in 1900 Heysers poging om Ophelia voor het moderne publiek aantrekkelijk te maken.
Naadloze overgang
Dit actuele hergebruik van deze kunst is overigens allerminst nieuw. In meerdere kunsthistorische studies is de naadloze overgang van de academische schilderkunst van de late 19de eeuw naar de populaire cultuur van de vroege 20ste eeuw bewezen, met name in de beginnende filmcultuur. Zo stond het werk van Jean-Léon Gérôme aanwijsbaar model voor de decors van vroege sandalenfilms, waaronder Quo vadis? uit 1913 van Enrico Guazzoni. De verbeeldingen van de klassieke oudheid door de Friese schilder Laurens Alma-Tadema, tijdens zijn leven een ster in Londen, zijn dan weer letterlijk gebruikt in vroege Hollywood-films als Cleopatra (Cecil B. DeMille, 1934) en Ben-Hur (William Wyler, 1959).
Deze schilders hebben via het vroege Hollywood onze hedendaagse verbeelding van mythes en oudheid beïnvloed
Dit is de historische achtergrond waarom deze schilderijen ook nu weer zo goed aansluiten: ze hebben via het vroege Hollywood onze hedendaagse verbeelding van mythes en oudheid beïnvloed. Aan hun invloed op de popcultuur is sinds de 21ste eeuw weer een nieuw hoofdstuk toegevoegd. Hun schilderijen hangen vaak dan wel slechts in kleine provinciale musea (Bouguereaus Psyché et l’Amour is in het trappenhuis van een museum in Nieuw-Zeeland terechtgekomen), maar met de opkomst van het internet is hun werk via een opvallende hoeveelheid fanblogs snel verspreid geraakt.
Ook daarom kiest Taylor Swift een schilderij van de onbekende Duitser Heyser. Heysers visie op Ophelia past niet alleen goed bij die van een hedendaagse popster, maar Swift kon hem ook nog eens heel makkelijk googelen.
Geef cadeau
Deel
Mail de redactie
NIEUW: Geef dit artikel cadeau
Als NRC-abonnee kun je elke maand 10 artikelen cadeau geven aan iemand zonder NRC-abonnement. De ontvanger kan het artikel direct lezen, zonder betaalmuur.