Rosan Smits.
Foto: Frank Ruiter
De demonstraties bij asielzoekerscentra, fakkeloptochten en online haatcampagnes worden steeds vaker in één adem genoemd met fascisme. De term duikt overal op, maar wat betekent het eigenlijk? En in hoeverre moeten we in Nederland waakzaam zijn? Metro spreekt met Rosan Smits, politicoloog, adjunct-directeur van De Correspondent en auteur van het boek Dit is fascisme, dat vorige week uitkwam.
Bij het woord ‘fascisme’ denken de meeste mensen aan Hitler of Mussolini. „Dat is de meest geradicaliseerde vorm die we kennen”, zegt Smits. „Maar fascisme is niet iets uit het verleden. Het is een manier van politiek bedrijven die in elke democratie op de loer ligt.”
Geen ideologie, maar een strategie
Volgens Smits is fascisme geen politieke ideologie zoals liberalisme of socialisme, maar zou je het kunnen omschrijven als „de politieke leer van het recht van de sterkste”. „Het gaat niet om een vastomlijnd gedachtegoed, maar om een machtsstrategie, een draaiboek”, legt ze uit. „Daarvoor wakkeren politici die uit dit draaiboek putten angst en woede aan, en beloven ze het ‘eigen volk’ weer trots op hun land te zullen maken. Dat maakt het verleidelijk juist voor mensen die zich niet gehoord voelen.”
„In elk land en elke tijd ziet fascisme er anders uit”, vervolgt ze. „Maar het gaat altijd gepaard met het creëren van een zogenaamde vijand: migranten, elites, andersdenkenden. Zo wordt het idee gevoed dat de natie van binnenuit én van buitenaf wordt bedreigd. Dat verhaal rechtvaardigt uitsluiting en uiteindelijk het afbreken van democratische vrijheden – aanvankelijk alleen van die vermeende vijanden, maar daarmee uiteindelijk van iedereen.”
Remigratie en omvolking: van taboe naar talkshow
Wie denkt dat fascisme iets van vroeger is, heeft het mis. Overal in het westen gebruiken uiterst-rechtse politici deze strategie. „In Nederland gebruiken vijf partijen het woord ‘remigratie’ in hun programma,” zegt Smits. „Dat klinkt neutraal, maar het is een eufemisme voor deportatie. En termen als ‘omvolking’, rechtstreeks uit het nazistische vocabulaire, worden steeds normaler.”
„Dat is hoe het fascisme begint”, zegt de auteur van Dit is facisme. „Woorden die ooit ondenkbaar waren, worden stap voor stap gewoon. Eerst in een tweet, dan in een talkshow, dan in een partijprogramma.”
Fascisme sluipt via verkiezingen de democratie binnen. „Leiders die fascistische strategieën gebruiken, heffen de democratie niet op, maar ze zullen uiteindelijk verkiezingen gebruiken om controle op de macht op te heffen, de wet om tegenstanders te vervolgen, en het overheidsbudget om repressie te financieren.”
Rosan Smits. Foto: Frank Ruiter
Het draaiboek is overal hetzelfde
Smits verwijst naar Hongarije, waar Viktor Orbán de grondwet herschreef, en naar de VS, waar Donald Trump openlijk zei dat hij „boven de wet” stond. „Het is steeds hetzelfde draaiboek”, zegt ze. „De leider zegt namens het volk te spreken. Wie hem bekritiseert, is automatisch tegen het volk.”
Ook in Nederland ziet ze politici die uit het draaiboek putten. „We wennen eraan dat politici praten over migratie en asiel in termen van ‘nationale zelfmoord’ of suggereren dat Nederland in een ‘kalifaat’ dreigt te veranderen’. Dat zijn woorden die de NCTV rechtstreeks in verband brengt met het extreemrechtse geweld in Den Haag afgelopen maand.”
Woke, deugmens of ‘klimaatgekkie’
Volgens Smits, die zich voor haar analyse baseert op toonaangevende fascisme-experts, begint fascisme niet met geweld, maar met woorden. „Wie de taal beheerst, bepaalt de werkelijkheid.” Ze noemt de waarheid „het eerste slagveld” van elke fascistische beweging.
„Woorden als ‘woke’, ‘deugmens’ of ‘klimaatgekkie’ maken zaken als gendergelijkheid, racisme of de aanpak van de klimaatcrisis belachelijk. Feiten doen er dan niet meer toe. Zo raakt het publieke debat ontwricht.”
Fascist: meer dan een scheldwoord
De ironie is: „Sommigen gebruiken ‘fascist’ als scheldwoord, maar het fascisme is een welbekende en goed bestudeerde strategie die democratie van binnen uitholt. Als we het woord niet meer kunnen gebruiken, kunnen we de strategie niet blootleggen en ons ertegen weren.”
Smits vervolgt: „Als politici spreken over ‘asieltsunami’s’ of ‘de-islamisering’, zetten ze hele bevolkingsgroepen, Néderlanders, weg als probleem, als zondebok. Oplossingen voor complexe problemen zijn dan niet meer nodig. Als minderheden als een ‘existentieel gevaar’ worden beschouwd door een dominante culturele groep, is het logische politieke antwoord, om die minderheden te gaan vervolgen. Alles wat daarvoor in de weg staat – de rechter, de grondwet, het parlement, mensen die opkomen voor minderheden – moet dan wijken. Dat gebeurde in de jaren dertig ook. Zo wordt een rechtsstaat gesloopt.”
Weerbaarheid begint bij kennis
Toch ziet Smits ook hoop. „Fascisme begint in een democratie, dus daar kan het ook worden gestopt.” Kennis is volgens haar de beste bescherming. „We zijn in Nederland te relativerend over wat fascisme eigenlijk is. Daardoor herkennen we het draaiboek niet. Onderwijs en journalistiek moeten veel meer uitleggen hoe de democratie kan worden misbruikt.”
De journalistiek speelt daarin een grote rol. „Niet alles is een mening, ,zegt Smits. „Sommige uitspraken zijn gewoon in strijd met de grondwet. Als journalisten daar neutraal tegenover staan, en dit soort politici behandelen als gewone speler, verschuift de norm steeds verder.”
‘Democratie vraagt onderhoud’
Ook burgers dragen verantwoordelijkheid, benadrukt Smits. „Democratie vraagt onderhoud, net als een huis. Gebruik je stem, informeer je, spreek anderen aan. En vooral: wen niet aan wat niet normaal is. We moeten ophouden met denken dat het hier niet kan gebeuren.”
Dit zijn de best gelezen artikelen van dit moment:
Foutje gezien? Mail ons. Wij zijn je dankbaar.
Reacties