Zelden maakt een verzameling kunst zo veel los als recent in Heerlen. Des te bijzonderder, omdat het gaat om een bedrijfscollectie die tot voor kort nogal onzichtbaar was voor het grote publiek.
De opwinding had alles te maken met het moment. In de zomer van 2021 maakte biochemiebedrijf DSM bekend haar hoofdkantoor van Heerlen naar Maastricht te verhuizen. Daarmee kwam een einde aan een 121 jaar durend huwelijk tussen het bedrijf en de stad. Het vertrek reet in Heerlen de toch al schrijnende littekens van de mijnsluiting van zo’n halve eeuw geleden open. „Destijds is in rap tempo veel erfgoed verloren gegaan”, constateert Leen Roels, directeur van het Nederlands Mijnmuseum. „In het geval van de kunstcollectie was het met de mijngeschiedenis verweven verhaal nog intact”, zegt Fabian de Kloe, artistiek directeur bij museum Schunck. „En de vrees bestond dat al het moois dat in de loop der jaren was verzameld, door de verhuizing en de kort daarna aangekondigde fusie met het Zwitserse Firmenich zou verdwijnen naar elders en voorgoed uit zicht zou raken.”
In maart vorig jaar keerde de rust weer, toen het bedrijf de collectie van 449 werken schonk aan de gemeente Heerlen. Rooted in Change heet de tentoonstelling van een brede greep daaruit, die nu op drie plekken in de stad is te zien. Die titel verwijst naar opeenvolgende veranderingen van het verzamelende bedrijf: Nederlandse Staatmijnen werd Dutch State Mines (DSM), een steenkolenonderneming switchte naar chemie en later naar biotechnologie, een staatsbedrijf werd geprivatiseerd, een Nederlandse NV werd door de fusie met Zwitserse Firmenich internationaler dan ooit. Heerlen maakte evengoed transformaties door: de delfstoffenwinning maakte van een plaatsje met enkele duizenden inwoners een florerende stad, die na de sluiting van de mijnen ietwat verdoofd en verweesd achterbleef. Diverse pogingen om zichzelf opnieuw uit te vinden hadden matig succes.
Lees ook
DSM-Firmenich schenkt zijn kunstcollectie ter waarde van 2 miljoen euro aan Heerlen
Geschenk
De collectie die nu als gift bij de gemeente Heerlen is beland, begon ook met een geschenk. Bij het 25-jarig bestaan van de Staatsmijnen in 1927 deed het personeel het bedrijf een raam van glazenier Henri Jonas cadeau. Catharien Romijn, curator van de verzameling van 2003 tot nu: „Het is zijn enige profane raam. De kennis en de arbeid worden erop verbeeld door een ingenieur en een mijnwerker.”
Bij het gouden jubileum van de Staatsmijnen tastten de Limburgse gemeenten in de buidel en schonken ze de onderneming 45.000 gulden. Met de opdracht om dat geld te besteden aan werk van regionale kunstenaars. Daar zat veel kunst bij van de zogenaamde Amsterdamse Limburgers, een groep die zich in de jaren veertig van de vorige eeuw verder ontwikkelde in de hoofdstad. Het ging om werken van onder anderen Ger Lataster, Pieter Defesche en Jef Diederen. Namen die ook in de collectie van gemeente Heerlen terugkomen. Vanwege die overlap is een selectie van dat deel van de DSM-collectie tijdens Rooted in Change te zien in het stadhuis.
Zoom in
Zoom in
Dat gebouw laat zien hoe modern Heerlen in de mijntijd wilde zijn. Het is net als de twee voormalige warenhuizen, waarin Schunck en het Nederlands Mijnmuseum zijn gevestigd, ontworpen door architect Frits Peutz. Marcel van Grunsven, burgemeester van 1926 tot 1961, zei dat twee zaken belangrijk waren voor Heerlen: steenkool en cultuur.
Het Nederlands Mijnmuseum ruimde een deel van haar bovenste verdieping leeg voor Rooted in Change. Directeur Roels: „Onder meer voor werken die een directe relatie hebben met de mijnen. Bijvoorbeeld een schilderij van Jan Laeven met koeltorens tegen een abstracte, bijna kubistisch aandoende lucht. Een deel van dat soort kunst is ook verdwenen, omdat medewerkers in de mijntijd soms iets mochten uitkiezen.”
‘Limburgse kunst bestaat niet’
Roels’ persoonlijke keus is Lungs van Itamar Gilboa. Het is een 3D-print van zijn eigen longen maar in deze regio ook meteen een symbool voor alle geleverde inspanningen en de stoflongen, waar veel mijnwerkers onder leden.”
De DSM-collectie zocht het na de millenniumwisseling meer in nationale en internationale kunst. Bij Schunck is te zien wat zoal werd aangekocht. Kwaliteit was leidend. Al waren linken met nieuwe speerpunten van het bedrijf zoals duurzaamheid en diversiteit een pre. Een deel van de kunstenaars die in beeld kwamen, experimenteerde ook net als DSM met nieuwe materialen en manieren van materiaalgebruik.
Jack Reubsaet, Zonder titel, 2019, olie- en acrylverf op doek, 160 x 240 cm
Zoom in
De focus op de eigen provincie werd minder groot. „Limburgse kunst bestaat niet”, zegt Romijn resoluut. „Er bestaat slechts kunst.” Toch valt in Schunck op hoeveel de afgelopen decennia nog is aangekocht van kunstenaars met Limburgse wortels: onder anderen Sidi El Karchi, Keetje Mans, Jack Reubsaet en Melanie Bonajo. Romijn: „Wij hebben altijd oog gehouden voor nieuw talent. Een bedrijfscollectie is vaak een mooie springplank voor jonge kunstenaars. Als een van je werken daarin belandt, geeft dat legitimiteit.”
Schunck wil als nieuwe beheerder van de collectie namens de gemeente linken met de regio én de wereld. De Kloe: „Door de samenwerking te zoeken met andere instellingen in de buurt, maar evengoed door bedrijven te enthousiasmeren voor kunst. We hebben er hier vlak voor de opening al een aantal over de vloer gehad. En DSM heeft geschonken met het recht op bruikleen. Dus hangt en staat een deel van de werken nu in het kantoor in Maastricht.”
Een voorbeeld van het linken met de wereld is het project ‘Kolensporen: Wolken boven Sawaluntho’ dat tegelijk met werken uit de DSM-collectie in Schunck is te zien. Het verhaal van drie generaties Vermeersch linkt een Indonesische mijnregio met de Zuid-Limburgse. Vertegenwoordigers van de Indo-Europese familie werkten op beide plekken. Fotograaf Lara Gasparotto toog naar de andere kant van de wereld om de regio daar nu vast te leggen. Haar werk laat verschillen zien, maar evengoed de overeenkomst tussen streken waar delfstoffenwinning het landschap en de mensen hebben gevormd.
Rooted in Change. Kunstcollectie DSM van vergaderzaal naar museum. Schunck Museum, Nederlands Mijnmuseum en raadhuis, Heerlen, t/m 1 maart. Info: schunck.nl
Zoom in
Zoom in
Foto peter cox eindhoven, Kunstwerken DSM
Geef cadeau
Deel
Mail de redactie
NIEUW: Geef dit artikel cadeau
Als NRC-abonnee kun je elke maand 10 artikelen cadeau geven aan iemand zonder NRC-abonnement. De ontvanger kan het artikel direct lezen, zonder betaalmuur.