De Thaise kunstcurator Lyla Phimanrat (39) had de tentoonstelling nog niet gezien. Maar nu ze oog in oog staat met de zwarte tape, waarachter de namen van kunstenaars zijn verborgen, komt de censuur harder aan dan ze had verwacht. „Ik had er over gelezen. Ik was toen al kwaad, maar nu ik het daadwerkelijk zie, krijg ik vooral een gevoel van schaamte.”
Op uitnodiging van NRC bezichtigt Phimanrat de tentoonstelling Constellation of Complicity, Visualising the Global Machinery of Authoritarian Solidarity (Constructie van medeplichtigheid, de visualisering van de mondiale structuren van autoritaire solidariteit) die vanaf juli tot deze maand in het prominente kunst- en cultuurcentrum (BACC) in Bangkok te zien was.
De tentoonstelling is gemaakt door het Myanmar Peace Museum, een Myanmarees collectief van curatoren. Drie dagen na de opening werd het bestuur van het Thaise kunstcentrum door China onder druk gezet om enkele namen van kunstenaars en kunstwerken die het land niet aanstonden, te verwijderen of af te plakken. De Tibetaanse, Oeigoerse en Hong Kongse kunstenaars propageren onafhankelijkheid, verklaarden Chinese autoriteiten aan The New York Times. De krant zag ook een mail van het kunstcentrum aan de makers van de tentoonstelling, waarin het zegt dat het censuur moest accepteren om ,,diplomatieke spanningen” te voorkomen.
‘Kunstenaars geschoffeerd’
„In eerste instantie was ik kwaad dat de Thaise overheid dit toestond,” zegt Phimanrat. „Onacceptabel. Maar nu ben ik vooral boos op het BACC zelf. Zij nodigden de kunstenaars uit om in onze hoofdstad hun kunst te tonen en schofferen hen vervolgens door werken te verwijderen. Dat zo’n gerenommeerd instituut in het hart van Bangkok zich zo openlijk laat censureren, is beschamend. Er is geen uitleg gekomen. Niet eens excuses aan de kunstenaars. Terwijl het juist de taak is van een kunstinstituut om op te komen voor kunst.”
Direct na de entree staat een indringend werk van de Russische kunstenaars Taisiaya Krugovykh en Vasily Bogatov. In het donker wordt een kinderbedje gewiegd op een slaapliedje dat gaat over Russische wapenhandel aan Myanmar. „Daar heeft China blijkbaar geen probleem mee,” merkt Phimanrat op.
Op een expositie over solidariteit tussen autocratische regimes in Bangkok zijn namen van kunstenaars afgeplakt.
Foto Valeria Mongelli /REUTERS
Zoom in
Als ze de zalen met de Tibetaanse en Oeigoerse kunstwerken betreedt, vallen lege plekken op. Er zijn enkele Tibetaanse en Oeigoerse vlaggen verwijderd en een multimedia-installatie die een Tibetaans religieus ritueel had moeten tonen, staat op zwart. Op het bordje is de naam van kunstenaar Tenzin Mingyur Paldron doorgestreept.
Een kunstwerk van Tibetaanse gebedsvlaggen waarop hij „Free Palestine” heeft laten drukken is niet verwijderd. Op een zijden lint staat zijn handtekening. Een daad van verzet? Het is niet duidelijk of het lint later is toegevoegd of oorspronkelijk bij het werk hoorde.
Een zaal verder hangt een satirisch werk van de Hong Kongse kunstenaars Clara Cheung en Fum Cheng Yee Man. Hoe stel je je te weer tegen autocratische overheden? Het antwoord van deze kunstenaars is een muurbrede getekende handleiding voor het oprichten van een ‘antispionage-spionnenclub’. Tips om spionnen van een autocratisch regime te bespioneren. De namen van de kunstenaars zijn doorgestreept, maar ook dit werk is ongemoeid gelaten. Mogelijk omdat China niet letterlijk wordt genoemd.
Als het de bedoeling van China was om de kunstwerken uit de aandacht van de internationale kunstwereld te duwen, is dat niet gelukt. Juist de censuur kreeg internationale aandacht door berichten van Reuters, BBC en het tijdschrift Nikkei Asia.
Hungergames
De censuur is een nieuw voorbeeld van de toenemende ’transnationale repressie’, het verschijnsel dat autocratische landen elkaar helpen dissidenten te vervolgen. De makers van de tentoonstelling wilden juist laten zien hoe autoritaire regimes samenwerken in wapenhandel, onderdrukking en het omzeilen van embargo’s.
De curator blijft staan voor een foto van een Myanmarese vrouw die protesteert tegen de coup in 2021. „Deze vrouw houdt drie vingers omhoog, het ‘Hungergames’-teken van de Hollywoodfilm,” legt ze uit. „Het teken werd ook gebruikt door Thaise studenten die in 2020 de straat op gingen.”
De foto roept bij Phimanrat een dubbel gevoel op. „Een foto van een Thaise pro-democratische demonstrant die het drie-vinger handgebaar maakt zouden ze niet eens overwegen. Het BACC zou zich als officieel instituut nooit wagen aan kunst die in Thailand gevoelig ligt, bijvoorbeeld kritische kunst over het koningshuis.”
Thailand wordt al ruim honderd jaar gedomineerd door een koningsgezinde militaire elite. De protesten tegen generaal Prayut Chan-o-Cha in 2020 luidden een periode in van hoop op democratisering. Duizenden jongeren eisten hervormingen, zoals aanpassing van de wet op majesteitsschennis, waarop drie tot vijftien jaar celstraf staat.
„Mensen zien Thailand als vredig paradijs, maar het is een wreed land
Lyla Phimanrat
Kunstcurator in Thailand
De wet wordt toegepast bij alle uitingen die de macht van de koning aan de kaak stellen. In 2024 won de pro-democratische partij Move Forward de verkiezingen. De partij is inmiddels verboden. Honderden activisten werden gearresteerd. Een deel zit een celstraf uit. Anderen hangt vervolging boven het hoofd.
„Mensen zien Thailand als vredig paradijs, maar het is een wreed land,” zegt Phimanrat. Ze vertelt hoe de verdwijning van activist Surachai Danwattananusorn de kunstwereld heeft aangegrepen. In 2019 werden twee assistenten die met hem naar Laos waren gevlucht met cement in hun maag in een Laotiaanse rivier aangetroffen. Het lichaam van Danwattananusorn is nooit gevonden.
Kunst achterstevoren
Phimanrat werkt inmiddels tien jaar als curator, waarbij het schipperen is in een angstklimaat. Rond de tijd van de verdwijning exposeerde ze werken van haar vriend, kunstenaar Arjinjonathan Arjinkit (41), in haar galerie, waaronder een print van de reeks ‘Sick October’. De titel verwijst naar de moord op meer dan honderd studenten die op 6 oktober 1976 in opstand kwamen tegen de toenmalige militaire dictatuur. Phimanrat besloot het werk, een portret van de koning in militair uniform, achterstevoren op te hangen. „Natuurlijk vroegen mensen naar de betekenis. Ik vertelde alleen degenen die ik vertrouwde wat er op het doek stond afgebeeld.”
Tijdens de protesten in de aanloop naar de overwinning van de pro-democratische partij Move Forward was er een ongekende opleving van de kunsten. „Ik had nog nooit zoveel mensen meegemaakt die kunst maakten. Niet alles was even goed, hoor.” Phimanrat glimlacht bij de gedachte. „Maar het was een fantastische tijd.
Papieren wapens, te zien op de expositie over autoritaire regimes in Bangkok.
fOTO Valeria Mongelli / REUTERS
Zoom in
Is kunst beter als die politiek geëngageerd is? „Nee,” reageert ze stellig. „Veel kunst die tijdens de protesten werd gemaakt was heerlijk om naar te kijken. De kunstenaars maakten hun punt. Maar niet alles had ik in een tentoonstelling opgenomen. Die kunst moet een diepere artistieke betekenis hebben, die beklijft.” Nu de politieke repressie in de regio en ook binnen Thailand weer toeneemt, zijn de creatieve explosieve jaren voorbij, vreest Phimanrat. „Maar de talentvolle kunstenaar zal altijd waardevolle kunst scheppen.”
Geef cadeau
Deel
Mail de redactie
NIEUW: Geef dit artikel cadeau
Als NRC-abonnee kun je elke maand 10 artikelen cadeau geven aan iemand zonder NRC-abonnement. De ontvanger kan het artikel direct lezen, zonder betaalmuur.