Nooit had de bibliothecaresse uit New Jersey gedacht in het hart van de Amerikaanse cultuuroorlog te belanden. Maar sinds ouders twee boeken uit ‘haar’ schoolbibliotheek wilden verwijderen, is Martha Hickson een frontsoldaat.
In 2021 eiste een aantal ouders dat de boeken Gender Queer, over de zoektocht van de auteur naar diens gender, en Lawn Boy, over de klassenstrijd van een jonge Mexicaans-Amerikaanse tuinman, uit de schoolbibliotheek zouden worden verwijderd, onder meer vanwege de seksueel getinte inhoud. Hickson weigerde. Vanaf dat moment werd de bibliothecaresse mikpunt van een lastercampagne. Het woord ‘pedofiel’ viel.
Vanaf komende week is Hickson, inmiddels met vervroegd pensioen, te zien in de documentaire The Librairians. De film volgt een aantal Amerikaanse bibliothecaressen dat de strijd aangaat met de hausse aan oproepen om boeken uit (school)bibliotheken te verbannen.
Want Hicksons schoolbieb is niet de enige. In het schooljaar 2023-2024 werden ruim 10.000 boeken uit schoolbibliotheken verwijderd, exemplaren van 4.000 titels, aldus PEN America. Een voorlopig record, stelt de schrijversorganisatie. Sinds 2021 zijn er op Amerikaanse scholen bijna 16.000 boeken van de plank gehaald.
Bijna altijd draait de strijd om boeken over ras, gender, seksualiteiten feminisme, veelal geschreven door vrouwen of mensen van kleur. Van The Kite Runner van Khaled Hosseini (waarin onder meer een man een andere man verkracht) tot The Bluest Eye van Toni Morrison (zie kader).
Ook gaat het om boeken waarin jonge hoofdpersonen met psychische problemen worstelen – denk aan het onder jongeren populaire Thirteen Reasons Why, over een zelfmoord, en Nineteen Minutes over een schietpartij op een school.
Of het betreft, opmerkelijk genoeg, romans over totalitarisme. ; in The New York Times buigt schrijver Charlie English zich over de poging van de staat Iowa om George Orwells 1984 te verbieden. Deze klassieker werd tijdens de Koude Oorlog door de CIA de Sovjet-Unie in gesmokkeld met als doel het communistische regime te ondermijnen, zo schrijft hij. Nu wordt het boek door Trump-aanhangers verguisd.
Moeite met sproeten
Of een boek wordt verboden op school, is doorgaans een beslissing van de staten, al verbood het federale ministerie van Defensie onlangs zo’n vijfhonderd boeken die worden uitgeleend op scholen van militaire bases – zoals het kinderboek Freckleface Strawberry van actrice Julianne Moore, over een meisje dat moeite heeft met haar sproeten.
De meeste boeken worden in de ban gedaan in ‘rode’ staten, onder aanvoering van Republikeinse gouverneurs als Ron DeSantis, zo blijkt uit de cijfers van PEN. Florida voert de lijst aan (4.561 verboden boeken in 2023-2024), gevolgd door Iowa (3.671) en Texas (538).
Pressiegroepen spelen een belangrijke rol. Bekend is Moms for Liberty, opgericht in 2021 uit verzet tegen coronamaatregelen als vaccinaties en mondmaskers. Diverse Amerikaanse media beschrijven hoe deze ultraconservatieve oudergroep, openlijk gesteund door president Trump, schoolbesturen en bibliotheken onder druk zet.
Dat de oproepen tot boekverbanningen op scholen niet afkomstig zijn van individuele bezorgde ouders maar van georganiseerde, rechts-conservatieve, groepen, ondervond ook Martha Hickson. In een interview met Variety vertelt ze dat ze al snel ontdekte dat in de dagen vóórdat Gender Queer en Lawn Boy in haar bibliotheek onder vuur kwamen te liggen, scholen in drie andere staten ook te maken kregen met groepen ouders die eisten dat die twee boeken werden verwijderd. Daarbij werden steeds dezelfde bewoordingen gebruikt. Hickson: „Er was sprake van een script.”
De American Library Association rekent voor dat 72 procent van de oproepen tot boekverboden in school- en openbare bibliotheken in 2024 afkomstig was van dergelijke actiegroepen en lokale overheidsinstanties. Tussen 2001 en 2020 probeerden zij gemiddeld 46 titels per jaar te verbieden; in 2024 was dat opgelopen tot 4.190.
Gratis beschikbaar
Maar er ontstaat een tegenbeweging. Toen de staat Florida in 2023 een wet aannam die een aantal boeken op scholen verbood (als gevolg verdwenen The Handmaid’s Tale van Margaret Atwood en The Colour Purple van Alice Walker uit de schoolbibliotheken), maakte techondernemer en filantroop Paul English de verbannen boeken enige tijd gratis beschikbaar voor de inwoners, scholen en bibliotheken van de staat; ze hoefden alleen de verzendkosten te betalen.
Deze zomer daagde burgerrechtenorganisatie American Civil Liberties Union (UCLU) het ministerie van Defensie voor de rechter. Daarnaast spanden zes uitgevers, auteurs en ouders vanwege de boekverboden een rechtszaak aan tegen de staat Florida. De klagers wonnen; de wet is volgens de districtsrechter ‘ongrondwettelijk’. Toch geven veel scholen vooralsnog geen gehoor aan de rechterlijke uitspraak.
Margaret AtwoodThe Handmaid’s Tale
Zoom in
Serie al gezien, natuurlijk, maar juist dan is het lezen van de roman een avontuur, met meteen al zinnen als deze, over de oude gymzaal waar de ‘handmaids’ worden voorbereid op hun komende leven als onvrijwillige draagmoeder voor dictatoriaal christelijke machthebbers in Gilead, zoals de Verenigde Staten in het boek zijn gaan heten: „There was old sex in the room and loneliness, and expectation, of something without a shape or name.„ Hoofdpersoon Offred (‘van Fred’) is niet bereid af te zien van haar verlangen naar vrijheid. In het boek is zij de vertelster, we lezen wat zij op cassettebandjes heeft ingesproken en veel later is teruggevonden. Atwood strooit met sprekende details. Zo heeft Offred het consequent over de kamer waarin ze woont: ze weigert die „mijn kamer” te noemen.
Toen het boek bijna veertig jaar geleden verscheen, was de Iraanse Revolutie – en de onderdrukking van vrouwen die daarop volgde – van 1979 nog recent; en belangrijk in het ontstaan van de roman. Er staat een verwijzing in het slothoofdstuk, een fictief verslag van een symposium uit het jaar 2195 waarin sprake is van de studie Iran and Gilead. Daar doet een hoogleraar verslag van zijn onderzoek naar de bandopnamen die The Handmaid’s Tale werden genoemd. Het is een vrolijke boel op dat congres, in een wereld waar alles na ‘Gilead’ toch nog goed is gekomen. Dat is ergens wel weer opbeurend om te lezen, in een tijd waarin een boek dat waarschuwt tegen totalitarisme niet zozeer in Iran, maar in de Verenigde Staten zelf als aanstootgevend wordt gezien. (AF)
Toni MorrisonThe Bluest Eye
Zoom in
De debuutroman uit 1970 van de latere Nobelprijswinnaar Toni Morrison wordt al decennia achtervolgd door een gretige stoet verbodslustige boekenjagers, die proberen de wereld te beschermen tegen het verhaal van Pecola Breedlove, het zwarte meisje dat denkt dat blauwe ogen haar een echt leven zullen bezorgen. Ze wil verlost worden van haar lelijkheid. De Breedloves zijn lelijk omdat ze zwart zijn, schrijft Morrison: „Although their poverty was traditional and stultifying, it was not unique. But their ugliness was unique. No one could have convinced them that they were not relentlessly and aggressively ulgy.” Zo gaat het een pagina lang door en je begrijpt, dit verhaal gaat over mensen die nooit meer los zullen komen van het idee dat ze ‘lelijk’ zullen zijn – ‘lelijkheid’ is, zoals bekend, niet veel meer dan afwijken van de norm.
Er staan inderdaad nogal wat passages in The Bluest Eye waarvan je je kunt voorstellen dat ze de tere witte opvoedersziel uit evenwicht brengen, zoals de vrijmoedige gesprekken die Pecola voert met drie prostituees op de bovenverdieping van haar huis, het taalgebruik van haar moeder („It’s as cold as a witch’s tit in this house”) en – het pijnlijkste van alles – de scène waarin Pecola wordt verkracht door haar dronken vader. Maar ja, grootse literatuur kan nu eenmaal gruwelijk zijn – gruwelijk leerzaam trouwens ook. (AF)
John GreenLooking for Alaska
Zoom in
„Ik ga op zoek naar het grote misschien”, zou François Rabelais op zijn sterfbed in 1553 hebben gezegd – maar boekverbieders houden meer van rechtlijningheid en dus belandde het vrijpostige en groteske werk van Rabelais op de indexlijsten. Zo bezien nam John Green een risico toen hij zijn debuutroman Looking for Alaska ophing aan dat grote misschien. Hoe dan ook werd zijn kostschoolroman vol postpuberale ondeugden (roken, drinken, seks en practical jokes) al snel in een hele rij Amerikaanse bibliotheken als pervers uit de boekenrijen geplukt.
Zonde hoor, want Green heeft het verhaal van Miles Halter met precies het juiste mengsel van vlotheid, ernst en intellectuele nieuwsgierigheid opgeschreven. In het vriendenclubje dat Green beschrijft gaat het nu eens niet om de tegenstelling tussen de leergierigen en de cool kids, maar is iedereen alles tegelijk. Dat komt samen in het onberekenbare (en dus woest aantrekkelijke) meisje Alaska, dat Miles het hoofd op hol brengt terwijl ze intussen op zoek is naar de betekenis van het labyrint waar we volgens de laatste woorden van de Zuid-Amerikaanse vrijheidsstrijder Simón Bolivar in opgesloten zitten. Dan is Alaska ineens dood en moeten de achtergeblevenen het doolhof verder zelf verkennen – geweldig avontuur. (AF)
Jodi PicoultNineteen minutes
Zoom in
Jodi Picoult kwam een paar keer eerder in NRC voor in haar hoedanigheid van ‘bestsellerauteur’ en zij wordt geregeld aangehaald als slachtoffer van book bans, maar tot een recensie in NRC kwam het nog nooit: niet verboden, wel genegeerd. Terwijl, zo blijkt, Nineteen minutes (2007) een heel knap in elkaar gedraaide thriller is. De titel verwijst naar de hoeveelheid tijd die het Peter Houghton kost om met de vuurwapens van zijn vader een bloedbad aan te richten op zijn middelbare school. Peter werd al sinds de kleuterschool gepest, waarbij hij lange tijd werd verdedigd door Josie, maar zij hoort inmiddels bij de populaire kliek, al vreest zij onophoudelijk ‘ontmaskerd’ te worden als toch niet zo cool.
Peters moeder is vroedvrouw en getrouwd met een geluksonderzoeker, die van Josie is rechter en worstelt met het (alleenstaand) moederschap. Picoult toont verschillende perspectieven, of het nu gaat om de worstelingen van het ouderschap, de monsterlijke lokroep van de online wereld of de geïnstitutionaliseerde hel die schuilgaat achter het eufemisme ‘middelbare school’. Intussen vraag je je af wat er in hemelsnaam controversieel aan dit boek is, misschien die erectie op pagina 313? (AF).
Maia KobabeGender Queer
Ere wie ere toekomt, de boekenjagers hebben er kijk op. Want het boek dat in 2023 volgens de ranglijst van de American Library Association het vaakst doelwit was van een poging tot boekverwijdering is het boek dat je misschien wel het liefst de wereld door zou willen sturen: Gender Queer, de autobiografische graphic novel van Maia Kobabe uit 2019.
Zoom in
Die begint met hippie-achtige gezin waarin Maia opgroeit, buiten bereik van de conventies die elke jongere proberen te boetseren tot een type dat we allemaal begrijpen. Dat werkt in dit geval niet. Maia wordt hardhandig geconfronteerd met conventies, bijvoorbeeld dat het niet de bedoeling is dat meisjes in alleen een zwembroek te water gaan. Stap voor stap neemt Kobabe je mee in de parade van verwarringen in Maia’s volwassenwording, waarbij achter elke schijnbare oplossing een nieuwe vraag opdoemt: eerst denk je dat het gaat om op wat voor mensen je valt, dan blijkt het ineens de vraag wie of wat je eigenlijk bent. Maia wil niet zozeer een man zijn, maar in elk geval geen vrouw. Wat dan ook weer een gesprek oplevert met een feministische tante, die juist daarin een vorm van vrouwenhaat ziet. Knuffel aan het eind, dat dan weer wel – dit boek is empathisch in alle richtingen.
Waar het in Gender Queer om gaat, is het recht om niet te voldoen aan de norm – en dat blijkt een belangrijk thema in dit hele stapeltje verbannen boeken: steeds weer gaat het om de strijd van individuen tegen wat het overheersende collectief van hen verwacht. Je begrijpt waarom het onverdraagzame deel van die meerderheid juist dat wil onderdrukken; en waarom het essentieel is je daartegen te verzetten. (AF)
De documentaire ‘The Librarians’, is 10 oktober te zien op het filmfestival Gent, België en op Amazon Prime video
Expositie ‘Index Americana’, t/m 30 september, in de OBA Amsterdam
Geef cadeau
Deel
Mail de redactie
NIEUW: Geef dit artikel cadeau
Als NRC-abonnee kun je elke maand 10 artikelen cadeau geven aan iemand zonder NRC-abonnement. De ontvanger kan het artikel direct lezen, zonder betaalmuur.