Toen de Libanese Burgeroorlog in 1990 eindigde, na bijna vijftien jaar strijd met ongeveer een kwart miljoen doden tot gevolg, was er geen behoefte om terug te kijken. Het land moest worden opgebouwd, het oog werd op de toekomst gericht. Een jaar na het einde van de oorlog werd een amnestiewet aangenomen die vrijwel alle daders, met uitzondering van de zwaarste misdaadplegers, van vervolging ontsloeg.
Maar ook al zwegen de wapens, de wrok bleef. Nog altijd, zegt Tim Brys, staan de Libanese bevolkingsgroepen soms lijnrecht tegenover elkaar. „Allemaal hebben ze hun eigen lezing van de geschiedenis, waarbij ze zelf het slachtoffer zijn en de ander de dader”, aldus Brys, een Belgische auteur en Midden-Oostendeskundige die betrokken is bij een Libanees initiatief tot verzoening.
Brys ziet parallellen tussen het einde van de strijd in Libanon en het staakt-het-vuren in Gaza, dat op 10 oktober tot stand kwam. In het twintigpuntenplan van Donald Trump, volgens de Amerikaanse president zelf een groots vredesplan, spelen vervolging of verzoening geen rol. „Dat is vragen om nieuwe problemen: de wonden blijven sluimeren”, zegt hij.
Nu er sinds vorige maand een beverig staakt-het-vuren van kracht is in Gaza, kijken sommigen verder vooruit. Kunnen de Israëliërs en de Palestijnen ooit in vrede samenleven? En wat is daarvoor nodig? Volgens verschillende experts, onder wie veel Palestijnen, biedt het plan van Trump nog niet het begin van duurzaam herstelde verhoudingen tussen de groepen.
Recht op zelfbeschikking
Vaak wordt gewezen op het recht van de Palestijnen op zelfbeschikking: een eigen staat, los van Israëlische inmenging. In het plan van Trump wordt daar slechts summier naar verwezen, en wordt het bovendien aan allerlei voorwaarden verbonden. Dat biedt Israël volgens critici genoeg bewegingsruimte om die zelfbeschikking van het volk te ondermijnen.
Het internationaal recht kan gerechtigheid brengen, maar je moet er geduld voor betrachten
Liesbeth Zegveld
advocaat en hoogleraar internationaal publiekrecht
En is het voor werkelijke gerechtigheid niet ook nodig dat daders verantwoording afleggen voor hun oorlogsmisdrijven? De Israëlische premier Benjamin Netanyahu is weliswaar aangeklaagd door het Internationaal Strafhof in Den Haag, maar dat proces wordt actief tegengewerkt, onder meer door verlammende sancties die de Verenigde Staten aan dat hof opgelegd hebben. In de persconferentie na de presentatie van Trumps plan riep Netanyahu de Palestijnen op om hun „juridische oorlogsvoering” tegen zijn land te staken.
Het recht werkt per definitie slecht terwijl de strijd bezig is, zegt jurist Liesbeth Zegveld. Zij is internationaal publiekrecht aan de Universiteit van Amsterdam, gespecialiseerd in herstelbetalingen, en advocaat bij het kantoor Prakken d’Oliveira. „Rechters kunnen soms op korte termijn iets proberen af te dwingen, zoals een staakt-het-vuren of het toelaten van noodhulp. Maar het recht loopt traag. Het internationaal recht kan gerechtigheid brengen, maar je moet er geduld voor betrachten.”
De schuilplaats van een Palestijnse familie in Jabalia, in het noorden van Gaza, op de plek van hun verwoeste huis.
Foto MOHAMMED SABER/EPA
Zoom in
Een ander heikel punt, zegt Zegveld, is dat er ook in het recht „geloofd” moet worden. Gerechtigheid voor de Palestijnen kan er wellicht pas komen na het presidentschap van Trump, aldus de advocaat. „Op dit moment heerst er internationaal oorverdovende stilte als het aankomt op het vervolgen van Israëlische oorlogsmisdaden. Ook Nederland kijkt keihard de andere kant op.”
Geen gelijke kwestie
Brys gebruikt zijn Libanese ervaring om verder te kijken dan alleen juridische vervolging van oorlogsmisdadigers. In een opiniestuk in de Belgische krant De Standaard pleitte hij eerder dit jaar voor het faciliteren van een waarheids- en verzoeningsproces voor Israëliërs en Palestijnen.
In een telefoongesprek licht hij toe dat verzoening in zijn optiek niet betekent dat daders vrijuit gaan. „En ik zie ook in dat het geen gelijke kwestie is. Als je zegt dat de waarheid in het midden ligt, doet dat geen recht aan de verantwoordelijkheid die Israël draagt voor de onderdrukking van de Palestijnen. Dat zou de bestaande machtsverhoudingen alleen maar bestendigen.”
En toch, zegt hij, moeten beide bevolkingsgroepen met elkaar verder. „Dat betekent dat ze naar elkaars verhalen moeten luisteren.” Hij verwijst naar de beroemde Zuid-Afrikaanse Waarheids- en Verzoeningscommissie na de afschaffing van de apartheid. „Ook daar was er sprake van een duidelijk machtsverschil. Daarom deed die commissie zelf ook onderzoek naar de waarheid, naast het aanhoren van verhalen.”
Lees ook
Het Westen reageert positief op het vredesplan voor Gaza, Palestijnse analisten reageren vernietigend
Het Libanese initiatief waarbij Brys betrokken is, selecteert bepaalde gebeurtenissen uit de burgeroorlog. „Neem Zwarte Zaterdag, een dag vol sektarisch geweld die in 1975 de opmaat tot de oorlog vormde. Wij duiken de archieven in, bestuderen de kranten uit die tijd en interviewen betrokkenen.” Het is Brys’ rol om de verhalen van de verschillende groeperingen op te schrijven.
Vervolgens worden de betrokken gemeenschappen bij elkaar gezet. „We laten ze die verschillende narratieven lezen, en dan volgt een dialoog. De bedoeling is dat ze gaan inzien dat de ander ook een punt heeft. Begrip en empathie voor het standpunt van de ander is essentieel om verder te komen.”
Herstel van de omgangsvormen
Brys wijst op het verschillen tussen punitive en restorative justice – straffende en herstellende rechtvaardigheid. „In het eerste geval straf je de daders en daarmee is het klaar. Dat moet zeker ook gebeuren, maar het gaat de situatie niet oplossen. De tweede vorm is naast het straffen ook gericht op het herstel van de omgangsvormen tussen groepen.”
Vergelijk het met de Duitsers na de Eerste Wereldoorlog, zegt Brys. Historici zien de zware herstelbetalingen die zij opgelegd kregen als een voedingsbodem voor het wrokkige klimaat waarin Adolf Hitler kon opstaan. „Na de Tweede Wereldoorlog was er wél een plan voor Duitsland: het land mocht weer meedoen met de wereld, ondanks de zware misdaden. Maar vergeet niet dat er óók het Neurenberg-tribunaal was, waarin daders gestraft werden. Zo zie ik restorative justice voor me: Marshallplan én Neurenberg.”
Zo zie ik restorative justice voor me: Marshallplan én Neurenberg
Tim Brys
Midden-Oostendeskundige
Zo moet er volgens Brys ook goed bekeken worden welke Israëliërs bestraft moeten worden voor de genocide in Gaza, en welke niet. „Je kunt nu eenmaal niet iedereen vervolgen. Ook in Duitsland na de Tweede Wereldoorlog werd niet iedereen bestraft die iets met de nazi’s te maken had gehad. Het land moet ook verder.”
Zegveld ziet misschien wel grotere kansen op succesvolle vervolging van niet-politici. „De vervolging van Netanyahu zal hoe dan ook altijd ingewikkeld zijn, omdat hij als democratisch gekozen leider veel aanhangers heeft. Niet-politici zijn wat dat betreft interessanter. Je ziet al dat het Israëlische soldaten moeilijker wordt gemaakt om naar de Europese Unie te reizen. Hun wereld wordt kleiner, ze hebben geen rustig leven meer. Je merkt de gevolgen in de sport, in de cultuur. Laat het ze maar voelen.”
Een dronebeeld toont de ongeïdentificeerde lichamen van Palestijnen die werden vastgehouden in Israël, worden begraven in Deir al-Balah.
Foto Dawoud Abu Alkas/REUTERS
Zoom in
Een nabestaande rouwt bij de kist met de overleden Israëlische gijzelaar Yossi Sharabi, die begraven wordt in Israël. De uitruil van gijzelaars en gevangenen was onderdeel van het staakt-het-vuren.
foto Leo Correa/ap
Zoom in
Niet morgen geregeld
Zelf eiste Zegveld in een kort geding dat Nederland zou stoppen met het leveren van onderdelen van F-35 gevechtsvliegtuigen aan Israël. De rechter in hoger beroep ging in haar gedachtegang mee, de Hoge Raad verwees het onderwerp alsnog terug naar de politiek. Het is, zegt ze, „belangrijk” dat er een gerechtelijke uitspraak ligt. „De Hoge Raad zegt in feite dat de politiek zelf moet concluderen dat het niet mag.”
Alleen een „serieus plan met perspectief voor de Palestijnen” is volgens Zegveld in staat om nieuw „gelazer” te voorkomen. „Want wat hebben ze aan zelfbeschikking op de vierkante centimeter? Mijn grootste hoop is dat er nu in elk geval veel aandacht voor de kwestie is. We moeten op het rechtssysteem blijven hameren. Als Trump weg is, kan het recht een plek krijgen. Je moet de norm blijven bevestigen. Blijven gaan. Dat is niet morgen geregeld.”
Brys roept westerse regeringen op om zich hard te maken voor waarheid en verzoening. Dat houdt volgens hem ook in dat ze Israël onder druk moeten zetten om zo’n proces te beginnen. „Dan kom je op het punt van de westerse hypocrisie: het is makkelijker om je voor mensenrechten in te zetten als het geen bondgenoot is die je ter verantwoording moet roepen. Natuurlijk, het is ongewis wat een waarheids- en verzoeningsproces oplevert. Maar je moet ergens beginnen.”
Geef cadeau
Deel
Mail de redactie
NIEUW: Geef dit artikel cadeau
Als NRC-abonnee kun je elke maand 10 artikelen cadeau geven aan iemand zonder NRC-abonnement. De ontvanger kan het artikel direct lezen, zonder betaalmuur.