De impasse in politiek Den Haag, die de eerste fase van de formatie heeft getekend, is er nog altijd. En dus moeten D66 en CDA – die samen 44 zetels hebben – de komende drie weken samen onderhandelen over een „ambitieuze agenda” voor Nederland. Dat schrijft verkenner Wouter Koolmees (D66) in zijn rapport van dinsdagavond aan de Tweede Kamer.

De twee centrumpartijen gaan praten over wonen, stikstof, economie, veiligheid en migratie: de vijf grote thema’s die veel kiezers bezighouden en die tijdens de campagne vaak de boventoon voerden. 

Wie níét mee mag doen is de VVD (22 zetels), terwijl die partij wel graag had meegepraat, blijkt ook uit het verkennersverslag. Dat is uitzonderlijk. Het is de eerste keer sinds 2006 dat de VVD niet mag meepraten tijdens een (fase van de) formatie. Partijleider Dilan Yesilgöz waarschuwt op X voor „tijdrovende tussenstappen”. Vanaf de zijlijn zegt ze dat de VVD klaarstaat om „mee te bouwen” aan een kabinet mét JA21.

Volgens Koolmees kunnen D66 en CDA „vanuit het politieke centrum opereren, zowel linksom als rechtsom”. Ze zijn bereid „een stap naar voren te zetten en inhoudelijke gesprekken met elkaar te voeren, compromissen te verkennen en daarmee op zoek te gaan naar de overeenkomsten in plaats van de verschillen”. 

Onverstandig

Waarom de VVD niet mag meedoen? Omdat het blokkeren van GroenLinks-PvdA de mogelijkheden voor een coalitie verkleint, legde Koolmees op zijn persconferentie uit. „Dat is onverstandig in deze fase.” Op de achtergrond speelt mee dat D66 en CDA al sinds de campagne knarsetandend kijken naar de afwijzende houding van de VVD. 

Dat D66 en CDA het nu al over de inhoud gaan hebben, is een noodgreep. Koolmees probeert daarmee de blokkades die de formatie tot nu toe tekenen naar de achtergrond te duwen. Voor de favoriete optie van de grootste partij D66: een kabinet met VVD, CDA en GroenLinks-PvdA, heeft Koolmees geen doorbraak weten te creëren. En ook niet voor het voorstel van de VVD: een coalitie met D66, CDA en JA21. 

Zoom in

Zoom in

Links: Martin Bosma luistert naar verkenner Koolmees. Rechts: Rob Jetten (D66) arriveert voor het gesprek.

Foto Sem van der Wal / ANP, Foto Remko de Waal / ANP

Opvallend is dat D66-leider Rob Jetten tegen de verkenner heeft gezegd dat hij bereid is te formeren met JA21, maar dan wel zónder de VVD. Jetten wil niet met drie rechtse partijen onderhandelen. In het voorstel van Jetten zouden D66, CDA, GroenLinks-PvdA, JA21 en de ChristenUnie een coalitie moeten vormen. Inhoudelijk zijn de verschillen groot en de ChristenUnie wil niet meeregeren, dus deze route is nu niet realistisch. Bovenal lijkt het voorstel een dreigement richting de VVD: jullie zijn niet per se nodig. 

Tegelijkertijd zullen Jetten en CDA-leider Henri Bontenbal de VVD en andere partijen juist moeten prikkelen bij het opstellen van inhoudelijke plannen. Jetten toonde zich dinsdagavond enthousiast over het voorstel van Koolmees en verzekerde ook rekening te houden met andere partijen. Hij hoopt de VVD en anderen „te verleiden samen te werken”.

Ambitieuze agenda

Bontenbal heeft „zin in een ambitieuze agenda”, zei hij na Jetten. „Een agenda die breder is dan deze twee partijen, in de hoop dat daar ook genoeg in zit voor andere partijen om later alsnog op de bagagedrager te springen.” Snapt Bontenbal dat de VVD er buiten wordt gehouden? „Ik kan de redeneerlijn van de verkenner volgen.”

Maar dat de VVD in deze fase niet mag meepraten, betekent niet dat de partij ineens irrelevant is geworden in de formatie. Volgens Koolmees is er „brede steun” in de Kamer voor een coalitie van in elk geval D66, CDA én VVD.

Verder noemde de verkenner zeker vijf keer de Eerste Kamer als een factor van belang. Daar, zegt Koolmees, zijn GroenLinks-PvdA (14 zetels) en de BBB (13 zetels) de twee grootste fracties. Wil de toekomstige coalitie iets voor elkaar krijgen, dan moet die daar nu al rekening mee houden, benadrukt hij. Ook Jetten en Bontenbal benoemden het belang van de senaat. 

Bij GroenLinks-PvdA is te horen dat ze het plan van Koolmees verstandig vinden. Het betekent dat die partij in elk geval voor nu niet aan de kant wordt geschoven. Wanneer onderhandelingen over de inhoud in plaats van langs partijlijnen worden gevoerd, denken GroenLinks-PvdA’ers, is er meer kans dat de VVD hen niet categorisch uitsluit. 

Het plan om D66 en het CDA nu samen het voortouw te laten nemen, lijkt niet onlogisch. De twee centrumpartijen hebben best wat overeenkomstige ambities op de vijf inhoudelijke thema’s die door Koolmees zijn geformuleerd.

Tijdens de verkiezingscampagne benadrukten beide partijen dat zij samenwerking belangrijk vinden, na de chaos van kabinet-Schoof.

Niet onbelangrijk: Bontenbal en Jetten liggen elkaar goed. De twee kennen elkaar uit de tijd dat Jetten minister voor Klimaat en Energie was tijdens het kabinet-Rutte IV en Bontenbal energiewoordvoerder voor het CDA.

Tijdens de verkiezingscampagne sloten beide lijsttrekkers geen partijen uit – op de PVV en FVD na. Dat uitsluiten zijn ze ‘oude politiek’ gaan noemen, een verwijt aan het adres van VVD-leider Yesilgöz, die juist breekpunten centraal stelde. Níét met GroenLinks-PvdA en géén veranderingen in de hypotheekrenteaftrek. Deze strategie van de VVD heeft toe bijgedragen dat de partij het verlies uiteindelijk heeft weten te beperken, van 24 naar 22 zetels. 

Maar ook na de verkiezingen heeft Yesilgöz nog geen enkele ruimte gecreëerd om samenwerking met GroenLinks-PvdA toch mogelijk te maken. In Den Haag verwacht niemand dat zij die blokkade zal opheffen vóór de gemeenteraadsverkiezingen in maart, uit angst afgestraft te worden door de kiezer. Of Yesilgöz daarna wel bereid is een draai te maken, dáár durven ingewijden niet over te speculeren.

Over de rechtse coalitie die de VVD wil, samen met D66, CDA en JA21, is Koolmees sceptisch. Die coalitie heeft 75 zetels en dus net geen meerderheid in de Tweede Kamer. Het is „geen gegeven”, zegt Koolmees, dat er geen Kamerleden tussentijds weglopen. Bij één vertrek zou zo’n rechtse coalitie al een minderheid hebben en weggestemd kunnen worden.

Het advies van Koolmees is al met al vooral een manier om tijd te winnen. Hij denkt dat „nadat het stof van de verkiezingsstrijd is neergedaald”, „meer ruimte zal ontstaan” voor een open gesprek. 

Donderdag gaat de Kamer in debat over het rapport van Koolmees, de Kamer moet dan per motie zijn plan bekrachtigen. D66 zal ook met één of meer informateurs komen, Koolmees zelf is niet beschikbaar.

Geef cadeau

Deel

Mail de redactie

NIEUW: Geef dit artikel cadeau
Als NRC-abonnee kun je elke maand 10 artikelen cadeau geven aan iemand zonder NRC-abonnement. De ontvanger kan het artikel direct lezen, zonder betaalmuur.