Bestrijding van corruptie was de belangrijkste belofte van Volodymyr Zelensky bij de Oekraïense presidentsverkiezingen van 2019. Het maakte de voormalige komiek tot overtuigende en verrassende winnaar. Nu wordt Zelensky geconfronteerd met het grootste corruptieschandaal uit zijn presidentschap, met mogelijk grote gevolgen voor hemzelf en Oekraïne. Het schandaal in de energiesector, juist het domein waar Oekraïne door Russische aanvallen veel te lijden heeft, komt dichtbij de president.
De corruptie kwam maandag naar buiten door onthullingen van twee Oekraïense instanties voor de bestrijding van corruptie, het Nationaal Anti-Corruptiebureau (NABU) en het Gespecialiseerd Parket voor Corruptiebestrijding (SAPO). Ze deden vijftien maanden lang onderzoek, beluisterden duizend uur aan gespreksopnames en vonden grote hoeveelheden contant geld. Het onderzoek heet Midas, naar de mythologische koning die alles wat hij aanraakte veranderde in goud.
Volgens de corruptie-onderzoekers was een criminele organisatie de baas bij staatsbedrijf Energoatom, beheerder van de vier kerncentrales in Oekraïne en de grootste energieleverancier van het land. De omzet is 4 miljard euro per jaar. Aannemers die door Energoatom werden ingeschakeld, bijvoorbeeld om de verdediging van de kerncentrales tegen Russische aanvallen te versterken, moesten 10 à 15 procent van hun inkomsten uit de opdracht afdragen aan criminele tussenpersonen. In totaal zou hiermee de afgelopen jaren 86 miljoen euro aan smeergeld zijn geïncasseerd en witgewassen.
Gevlucht naar buitenland
Onder de zeven verdachten bevinden zich politici en bestuurders, onder wie een minister. Herman Haloesjtsjenko, eerder werkzaam bij Energoatom, was van april 2021 tot juli 2025 minister van Energie en aansluitend minister van Justitie. Aanvankelijk werd hij alleen geschorst, maar na ingrijpen van Zelensky stapte hij woensdag op. Ook zijn opvolger als minister van Energie, Svitlana Hryntsjoek, nam woensdag ontslag. Andere verdachten zijn onder meer een oud-adviseur van Haloesjtsjenko en het voormalige hoofd beveiliging van Energoatom.
In potentie het meest bedreigend voor de positie van Zelensky is de hoofdverdachte. Zakenman Timoer Minditsj, in de criminele groep bekend onder de schuilnaam ‘Karlsson’, gaf volgens NABU leiding aan het afpersen en witwassen. Minditsj is een vertrouweling van Zelensky en mede-eigenaar van het door Zelensky opgerichte mediabedrijf Kvartal 95. Een paar uur voorafgaand aan zeventig huiszoekingen op maandag, onder meer bij hem, wist Minditsj te ontkomen naar het buitenland, volgens NABU naar Israël. De vraag is wie hem heeft gewaarschuwd.
Zelensky is nog steeds verbonden met mensen die hij kent uit zijn vorige leven als ondernemer. Gedwongen door de oorlog leeft en werkt hij in Kyiv in relatief isolement, omringd door een kleine groep vertrouwelingen. „Oekraïne koos voor Zelensky als een idee, niet voor zijn team of voor een ideologie”, zegt politiek analist Oleh Saakian tegen The Kyiv Independent. „We zitten met een situatie waar alle besluitvorming geconcentreerd is in het kantoor van de president. Absolute macht corrumpeert absoluut. Het was een kwestie van tijd voordat iemand uit de inner circle zichzelf ging verrijken of zijn eigen spel probeerde te spelen.”
Kerncentrale bij Netishyn in de regio Chmelnitskyi. Energoatom beheert de vier kerncentrales in Oekraïne.
foto Gleb garanic/Reuters
Zoom in
Omstreden wet ingetrokken
Er zijn meer factoren waardoor het corruptieschandaal Zelensky kan beschadigen, zowel in eigen land als daarbuiten.
In juli bekrachtigde Zelensky een wet die een dag eerder door het parlement was aangenomen en die corruptiebestrijders NABU en SAPO ontdeed van hun onafhankelijkheid. De twee instanties zouden voortaan worden aangestuurd door de baas van het Openbaar Ministerie, die wordt benoemd door de president. Zelensky kreeg daarmee de mogelijkheid om corruptie-onderzoeken stil te leggen.
Lees ook
Riskeert Zelensky de stabiliteit en de Europese toekomst van Oekraïne? En zo ja, waarom?
De wet leidde onmiddellijk tot grote straatprotesten in diverse Oekraïense steden. In Brussel en Washington klonk verbazing en verontrusting. Met name NABU wordt ruimhartig ondersteund met Europese en Amerikaanse financiering en informatie van inlichtingendiensten. Het motief voor de wetswijziging was vaag, Zelensky sprak over het terugdringen van „Russische invloeden”. Vanwege de binnen- en buitenlandse druk zag hij zich gedwongen om de wet snel weer in te trekken.
In Oekraïne wordt nu een verband gelegd tussen het energieschandaal en Zelensky’s interventie in juli. Destijds deed NABU al onderzoek naar Minditsj voor een andere zaak, rond dronefabrikant Fire Point. Ook doet NABU onderzoek naar de aankoop van gebrekkige scherfvesten uit China door het ministerie van Defensie, waarbij voormalig minister van Defensie Roestem Oemjerov en – opnieuw – Minditsj een rol spelen. Bescherming van vertrouwelingen motiveerde Zelensky voor het verzwakken van de corruptiebestrijders, zo speculeert men in Oekraïne.
Cadeau voor Kremlin
Ook internationaal verzwakt het schandaal Zelensky’s positie. Bestrijding van corruptie is het kernpunt in de gesprekken over EU-toetreding van Oekraïne. EU-buitenlandchef Kaja Kallas noemde het schandaal woensdag tegenover persbureau Reuters „extreem ongelukkig”. „Er is geen plaats voor corruptie, zeker nu niet. Ik bedoel, het is letterlijk geld van de bevolking dat naar het front zou moeten gaan.”
Voor het Kremlin, toch al verheugd over de aanstaande verovering van het kapotgeschoten frontstadje Pokrovsk, is het schandaal een cadeautje. Het bevestigt een Russisch frame over de Oekraïense regering en kan westerse verdeeldheid over steun aan Oekraïne aanjagen. Woordvoerder Dmitri Peskov zei woensdag: „De donorlanden van Oekraïne realiseren zich steeds beter dat een groot deel van het geld dat zij afnemen van hun belastingbetalers door het regime in Kyiv wordt gestolen.”
En Zelensky? De belaagde president staat onder grote druk om hardhandig in te grijpen. Donderdag kondigde Zelensky sancties aan tegen zijn voormalige zakenpartner Minditsj en een andere zakenman. Zelensky’s dagelijkse toespraak was woensdag geheel gewijd aan het schandaal. „Het is nu extreem zwaar voor iedereen in Oekraïne – met het doorstaan van stroomuitval, Russische aanvallen en menselijke verliezen. Het is absoluut onaanvaardbaar dat er te midden van dit alles foute dingen gebeuren in de energiesector. We moeten nu allemaal Oekraïne beschermen.”
Geef cadeau
Deel
Mail de redactie
NIEUW: Geef dit artikel cadeau
Als NRC-abonnee kun je elke maand 10 artikelen cadeau geven aan iemand zonder NRC-abonnement. De ontvanger kan het artikel direct lezen, zonder betaalmuur.