Politieke filosofie – NRC

Het Westen staat er niet best voor. Niet zozeer als een geografische aanduiding, maar als een politiek idee van een groep landen met een gemeenschappelijke identiteit, die waarden als democratie, vrijheid van meningsuiting en andere liberale grondprincipes hoog in het vaandel hebben staan en willen uitdragen.

Tijdens de Koude Oorlog klonken termen als ‘het Westen’ en de ‘westerse beschaving’ voortdurend. Amerikaanse universiteiten gaven college over de grondbeginselen van de westerse beschaving onder de noemer ‘From Plato to Nato’. Na de val van de Muur ging er aanvankelijk nog een schepje bovenop. Het einde van de Koude Oorlog zou niet minder dan de definitieve overwinning hebben ingeluid van de beginselen van het ‘vrije Westen’.

Daar zit behoorlijk de klad in. Donald  Trump zingt incidenteel de lof van de westerse beschaving, maar is toch voornamelijk bezig met  ‘America first’. Vice-president J.D. Vance verklaarde zonder omhaal: „Amerika is geen idee, maar een land.” Met andere woorden: verwacht van Amerikanen geen ideologische bevlogenheid meer, behalve als het gaat om de belangen van de eigen natie.

Bekijk artikel in krant

Georgios Varouxakis: The West. The History of an Idea. Princeton University Press, 512 blz. € 34,-

Tegelijk zijn het soms dezelfde populisten, zoals het MAGA-kopstuk Steve Bannon, die zowel op de nationale trom slaan  én –  soms met een racistische ondertoon – de loftrompet steken van de unieke kenmerken van die westerse beschaving, die in een strijd op leven en dood zou zijn  verwikkeld met niet-westerse beschavingen en culturen.

Is het idee van het Westen inmiddels verleden tijd? Volgens Georgios Varouxakis, hoogleraar in de geschiedenis van politieke ideeën aan de Queen Mary University van Londen, is het nog te vroeg om die conclusie te trekken. Zo blijkt uit zijn boek The West. The History of an Idea, een rijke en veelomvattende geschiedenis van twee eeuwen debat en discussie over het idee van het Westen.

Varouxakis, in een zoomgesprek vanuit Londen: „Donald Trump is wel de eerste anti-westerse president van de Verenigde Staten genoemd. Maar toen het besluit was genomen om de NAVO-norm voor lidstaten naar 5 procent van het BBP te verhogen, noemde Trump dat een overwinning voor de westerse beschaving. Als het hem uitkomt herinnert hij zich ineens wél dat er zoiets als het Westen bestaat. Of beter gezegd: zijn speechschrijvers herinneren zich dat.

„Als iemand die de longue durée van het idee van het Westen heeft bestudeerd, verbaast dat me niet. Je ziet dat het concept van het Westen in de loop van de geschiedenis weliswaar steeds van gedaante verandert, maar ook steeds terugkeert.”

Georgios Varouxakis in de collegezaal.

Foto Camilla Winter-Moore

Zoom in

Waar hebben we het precies over, als we het over het Westen hebben?

„Van een term met zo’n lange geschiedenis bestaat geen eenduidige definitie. Je kunt alleen historisch kijken welke rol het begrip in de loop van de geschiedenis heeft gespeeld. Toch zijn er wel een paar constanten aan te wijzen. Typerend voor het Westen is bijvoorbeeld het geloof in technologie, in de beheersing van de natuur ten bate van de mens. Dat betekent dat het Westen nu ook een speciale verantwoordelijkheid heeft bij de bestrijding van de gevolgen van diezelfde technologie, waar het gaat om milieu en klimaatverandering.

„Een tweede constante is dat het Westen weliswaar gruwelijke dingen op zijn kerfstok heeft, maar ook principes heeft ontwikkeld die het mogelijk maken om daar scherpe kritiek op te ontwikkelen en zo ruimte te creëren voor hervormingen en verbeteringen. Het zijn vaak óók westerse ideeën, principes en instituties geweest, die misstanden hebben aangekaart.

„Het vermogen tot zelfcorrectie is gebaseerd op principes als vrijheid van meningsuiting, vrijheid van onderzoek en vrijheid van debat. Die principes zijn simpelweg de uitkomst van de geschiedenis. Natuurlijk zijn er ook in de westerse geschiedenis altijd groepen geweest die andere groepen naar het leven stonden en probeerden te overheersen. Maar het cruciale punt is dat geen enkele groep daar ooit echt in is geslaagd, waardoor bepaalde liberale grondprincipes wortel konden schieten. Dat heeft helemaal niets te maken met etnische of raciale superioriteit of wat voor nonsens dan ook. Dat is puur het toevallige resultaat geweest van de historische ontwikkeling.”

Het Westen en de westerse beschaving zijn momenteel vooral geliefde termen bij populistisch en reactionair rechts. Denk aan iemand als MAGA-aanvoerder Steve Bannon.

„Begrippen als het Westen en de westerse beschaving hebben, wat je er verder ook rationeel van vindt, bepaalde religieuze, culturele en emotionele connotaties. Iedereen die zulke begrippen in de mond neemt verschaft zichzelf daarmee een bepaalde uitstraling. Dat geeft iemand als Bannon een air van ernst en serieusheid, die hij wellicht helemaal niet verdient. Daarom is het essentieel om aan zulke mensen weerwoord te bieden. Als we een begrip als het Westen, dat zo’n rijke en betekenisvolle geschiedenis heeft, overlaten aan de extremisten, hebben ze eigenlijk al gewonnen.

Als we een begrip als het Westen, dat zo’n rijke en betekenisvolle geschiedenis heeft, overlaten aan de extremisten, hebben ze eigenlijk al gewonnen

„De geschiedenis van het Westen is uiterst gemengd. In naam van het Westen zijn vreselijke dingen gebeurd. Maar er zijn ook positieve elementen.  Het idee van het Westen kán misbruikt worden om het idee van witte suprematie te promoten. Maar dat volgt helemaal niet noodzakelijk uit de geschiedenis van de term. Dat wilde ik laten zien in het boek.”

Hebben we de term het Westen eigenlijk nodig? Kunnen we principes als vrijheid van meningsuiting, vrijheid van religie en gelijkwaardigheid van de seksen niet gewoon als universele waarden beschouwen?

„Ik kijk daar pragmatisch naar. Het is niet aan mij om een term af te schaffen of niet. Het begrip van het Westen bestaat en zal ook niet snel verdwijnen. Het heeft een bepaalde historische aantrekkelijkheid, die een rol zal blijven spelen. Extreemrechts zal die term ook blijven gebruiken. In mijn boek laat ik zien dat het Westen veel meer omvat dan wat Bannon of J.D. Vance ervan maken, omdat hun dat toevallig goed uitkomt.

„Ik ben géén voorstander van de term ‘westerse waarden’. Als je principes als vrijheid van meningsuiting, vrijheid van religie en gelijkheid van mannen en vrouwen omschrijft als ‘westerse waarden’, dan heeft dat implicaties voor de rest van de wereld.  Je zegt daarmee eigenlijk dat ze daar tot de verliezers van de geschiedenis behoren, dat ze de waarden van anderen moeten overnemen.

„Dan is het beter om uit te gaan van universele waarden, of dat nu liberale, socialistische of gematigde conservatieve waarden zijn. Het idee van ‘westerse waarden’ impliceert dat iemand eigenaar is van bepaalde ideeën. Maar waarden behoren niet exclusief toe aan wie dan ook, ook al zijn ze misschien in een bepaald deel van de wereld ontwikkeld.

„Tegelijk is het historisch volstrekt helder dat deze principes in een bepaald deel van de wereld het meest succesvol zijn ontwikkeld, gecombineerd en gearticuleerd: eerst in West-Europa, daarna in de Verenigde Staten. Vaak zijn zulke ideeën ook elders in de wereld ontstaan, maar waren ze daar minder succesvol. Maar dat betekent niet dat ze exclusief toebehoren aan het Westen. Daarmee maken we het demagogen en dictators te gemakkelijk, die zulke principes liever zouden afzweren, omdat ze wezensvreemd zouden zijn aan hun eigen cultuur en geschiedenis.”

Tegelijk is er de kritiek van links, dat al die retoriek over het Vrije Westen niets anders is dan een ideologische dekmantel voor naakt eigenbelang en uitbuiting.

„Historisch gezien is de term ‘westerse beschaving’ gebruikt om imperialisme en kolonialisme te rechtvaardigen. Dat moeten we onder ogen zien, in al zijn complexiteit. Die geschiedenis kan niet ongedaan worden gemaakt. Tegelijk zit er in de roep dat het Westen verantwoording moet nemen voor dat verleden een paradox. Uit die eis volgt logischerwijs dat het Westen dan toch bestáát. Er zijn in de geschiedenis vele teleurstellingen en mislukkingen geweest. Maar de normatieve principes waaraan het Westen wordt gehouden, komen óók uit de westerse geschiedenis voort.

„Buiten het Westen hebben mensen vaak hoge verwachtingen van dat Westen. Een Oekraïner die in een schuilkelder zit door de Russische bombardementen, hoopt heel erg dat er nog zoiets als het Westen bestaat, een Westen dat wil opkomen voor bepaalde waarden. Als we dat idee zouden loslaten, hebben we niets om ons bij elkaar te houden.”

Kan er zoiets als het Westen bestaan, als Europa en de VS steeds verder van elkaar af komen te staan?

„Historisch gezien is het niet helemaal ondenkbaar dat het idee van het Westen voortleeft zonder de VS, maar wel met de hoop dat de VS ooit zal terugkeren. Historisch gezien ligt de kern van het Westen in West-Europa. Het debat over de identiteit van het Westen ontstond in Europa in het begin van de negentiende eeuw. De VS speelden daar destijds geen rol in. Ik kan me weliswaar niet goed voorstellen dat het idee van het Westen blijft bestaan als de VS echt vijandig tegenover Europa komen te staan. Maar als de VS zich simpelweg afzijdig houden van Europa, is er een mogelijkheid dat het idee van Westen voortleeft.

„De Europese landen hebben het idee van het Westen ook veel harder nodig dan de VS, omdat die landen afzonderlijk zo klein zijn. Zelfs Frankrijk is in de huidige mondiale verhoudingen een klein land, al heeft het even geduurd voordat de Fransen daar achter zijn gekomen.”

Is het idee van de westerse beschaving niet inherent verbonden met een idee van superioriteit?

„In het verleden was dat zeker zo, maar dat hoeft geen wetmatigheid te zijn. Het Westen kan staan voor bepaalde principes en die principes ook willen verdedigen, zonder te vervallen in de oude arrogantie en zonder die principes aan andere culturen te willen opleggen. We moeten geen afscheid nemen van het Westen, we hebben een beter Westen nodig.”

Georgios Varouxakis spreekt op zaterdag 22 november in de Zuiderkerk in Amsterdam over het Westen tijdens het festival G10. Info: g10vandeeconomie.nl

Geef cadeau

Deel

Mail de redactie

NIEUW: Geef dit artikel cadeau
Als NRC-abonnee kun je elke maand 10 artikelen cadeau geven aan iemand zonder NRC-abonnement. De ontvanger kan het artikel direct lezen, zonder betaalmuur.