Geen zotte zondagen op ons mooie durpke meer voor carnavalsvereniging De Spieringkruiers. In het Hollands Diep is het met de vangst van spiering, het naar komkommer ruikende trekvisje, sowieso voorbij. Voetbalvereniging TPO – ‘Tussen Puinhopen Opgericht’, in 1946 – blijft voor altijd die trotse underdog uit de vijfde klasse. , het oorlogsmonument op de dijk met de luiklok van de oude Sint Stephanus-kerk, zal wel naar elders verhuizen. Maar komen elders nog elke 4 mei mensen bijeen?
Deze week kregen de inwoners van het West-Brabantse Moerdijk in gemeenschapshuis De Ankerkuil van hun burgemeester te horen dat hun dorp over tien jaar niet meer bestaat. Het moet plaatsmaken voor uitbreiding van het naastgelegen industriegebied en een groene energiehub.
Tien jaar: dat is nog vijf keer het Oldtimerfestival, met een kermis rond een spiegeltent en de vaste rondrit van brommers, stoomwalsen, Lelijke Eenden, en VW-busjes.
Over tien jaar is Trees Schoonen 89. Ze weet nog goed dat Breda voor katholiek Moerdijk ‘de grote stad’ was, terwijl de protestanten ‘boven de sloot’ gingen winkelen in Dordt. Ze is hier geboren en dacht hier te sterven, maar nu ligt alles weer open. Voorlopig blijft ze maar gewoon haar dagelijkse wandeling maken over het schelpenpad langs het water.
Annie Plooster (71) loopt elke dag van haar huis naar het huis van haar zoon, die chronisch ziek is. Met eten en de was. Zal zij straks nog in de buurt van haar zoon kunnen wonen? Wanneer is straks? Over tien jaar of al eerder? Van die vragen kan ze niet slapen.
Het dreigde al twintig jaar, maar dinsdag „is de bom dan toch gevallen”, zeggen ze in Moerdijk. Die fragmentatiebom vernietigt ook de fijne bedrading van een gemeenschap. Als je de mensen uit het dorp haalt, haal je het dorp ook uit de mensen.
Sloopkogel
Landschappen, steden en dorpen veranderen voortdurend. Zoals een lichaam onmerkbaar langzaam maar gestaag oude cellen voor nieuwe inruilt en het na tien of twintig jaar een nieuw en ouder lichaam tegelijk is. En soms gaat verandering met een schok. Je ziet het als je ergens een tijd niet geweest bent. Of als er een sloopkogel suist.
Niets lijkt het plan om Moerdijk te laten verdwijnen nog te kunnen tegenhouden. Woensdagavond ging de gemeenteraad in grote meerderheid akkoord. Op 1 december zullen Rijk, provincie en het college van B en W het besluit vermoedelijk samen afhameren: op de plaats van het dorp, ingeklemd tussen twee snelwegen, een uit zijn voegen barstend industriegebied en de meest landinwaarts gelegen zeehaven, komt nieuwe industrie plus een hoogspanningsstation voor stroom uit waterstof en wind. Een „enorm offer” maar voor een goede zaak: de „nationale opgave” van de energietransitie, zei burgemeester Aart-Jan Moerkerke (VVD).
De discussie verlegt zich nu naar wat een „ruimhartige schadevergoeding” precies betekent, een uitkoopregeling voor bedrijven, boeren in de omgeving en de 1.130 inwoners met koop- en huurhuizen. Plus investeringen om het dorp de komende jaren „leefbaar te houden” en te voorkomen dat Moerdijk nu al een spookdorp wordt met steeds meer lege huizen.
Al zag advocaat Geert-Jan Knoops nog mogelijkheden om het plan aan te vechten, in elk geval om het door een rechter te laten toetsen, zei hij woensdag in talkshow Pauw & De Wit. Is het belang van de energietransitie inderdaad groot genoeg om een heel dorp aan op te offeren? Zijn er geen alternatieven? En: „Volgens Europees recht mag je een dorp niet ontmantelen en ieder apart een huis geven”, zei Knoops. „Als je het al doet, moet de hele leefgemeenschap intact worden gelaten en [als geheel] worden verplaatst.”
Broodbakkers
Dat is op zichzelf geen nieuw idee. In 1859 werd bij koninklijk besluit het steeds verder afgekalfde Zuiderzee-eiland Schokland ontruimd. Hoewel de 700 Schokkers grotendeels katholiek waren, ging de meerderheid naar protestants Vollenhove en Kampen, op de van Overijssel. Daar waren ze als „restmensen” niet erg welkom, schreef Eva Vriend in Het eiland van Anna, wilden niet „ingroeien” en misschien zijn ze juist daardoor als gemeenschap blijven bestaan.
Lees ook
Schrijver Eva Vriend: ‘Nostalgische verhalen over vroeger zijn er óók om andere mensen uit te sluiten’
Of neem Blankenburg, destijds het grootste dorp op het eiland Rozenburg, waar de bewoners de zware industrie vanuit Rotterdam al jaren zagen naderen. In november 1960 kregen alle inwoners per brief officieel te horen dat ze moesten vertrekken. Protesten waren er nauwelijks, vertelde Aart van der Houwen, voorzitter van de historische vereniging in Rozenburg, nu de enige plaats op het voormalige eiland, deze week op Radio Rijmond.
In 1965 vertrok de laatste inwoner uit het intussen half gesloopte dorp. Van der Houwen was toen vijf. Zijn vader, een van de drie broodbakkers in Blankenburg, kreeg wel een bouwperceel aangeboden voor een nieuwe bakkerij in Rozenburg. Maar een nieuw huis? „Dat hebben mijn ouders zelf moeten regelen”, zei hij.
Volgens hem is er sinds de sloop van het dorp nog wel iets van „verbinding gebleven”. Onder de meerderheid die naar Rozenburg trok, maar ook in de Blankenburgse ‘diaspora’ op Voorne-Putten en in de Noordoostpolder, die nog weleens aanschuift voor „een reünie of dia-avond”.
Waar het dorp lag loopt nu de A15 en brouwt een chemische fabriek polyurethaanschuim. Blankenburg leeft voort als naam van de gloednieuwe toltunnel onder de Nieuwe Waterweg.
Waterwolf
Nederland is een massagraf van verdwenen dorpen. De Oosterschelde, het laagland tussen de grote rivieren, en de voormalige droogmakerijen in Noord- en Zuid-Holland liggen er vol mee. Ze zijn verzwolgen door de zee, een woedende rivier of de ‘waterwolf’ die ‘land vrat’ in de Haarlemmermeer.
In de negentiende eeuw zijn veel dorpen gesneuveld bij de aanleg van kanalen, zoals Raesdorp in de Haarlemmermeerpolder en een reeks dorpen en buurtschappen in Zeeuws-Vlaanderen aan – nu: in – het Kanaal van Terneuzen naar Gent.
Daarna werd industrie – mijnbouw, chemie, raffinaderijen – en de aanleg van wegen de belangrijkste doodsoorzaak. Vaak bestaan verdwenen dorpen alleen nog als naam op een landkaart. Of zelfs dat niet. Het buurtschap Rijk – een handjevol boerderijen met namen als Mijn Genoegen, Dankbaarheid, De Eensgezindheid, rond de Maranathakerk, ook in de Haarlemmermeerpolder – is in 1959 onder het asfalt gewalst van wat nu de Kaagbaan is. Schiphol-Rijk is een bedrijventerrein een paar kilometer verderop.
En Kerensheide, een voormalig mijnbouwdorp in Limburg dat in 1977 is gesloopt voor de bouw van een naftakraker bij DSM, is een knooppunt in de A2.
Van Oterdum in Groningen resteren alleen de oude grafstenen, die verplaatst zijn naar de nieuwe dijk.
Foto ANP/Robbert Frank Hagens
Zoom in
Dijkverzwaring
Aardbevingen waren in het Groningen van 1959 nog onbekend, maar zes jaar na de watersnoodramp van 1953 werden ook de dijken langs de Eems kwetsbaar bevonden. Dijkverzwaring en de industriële uitbreiding van Delfzijl naar het oosten zouden de dorpen Oterdum, Heveskes en Weiwerd fataal worden. „Het zal nodig zijn Oterdummers in een zo vroeg mogelijk stadium vertrouwd te maken met de gedachte dat hun dorp gaat verdwijnen”, noteerde de provincie.
Van Oterdum resteren alleen de oude grafstenen, die verplaatst zijn naar de nieuwe dijk. Heveskes verdween al eerder, minus de kerk. Weiwerd heeft het nog een tijdje uitgehouden. Een verslaggever van NRC Handelsblad rapporteerde in 1972 dat er nog driehonderd inwoners waren, zeventig huizen en boerderijen en café De Nieuwe Brug. Toen hij er in 1990 terugkeerde, waren er nog veertien huizen en „zes solide boerderijen”.
Een ervan werd door de familie Atzema bestierd, die koolzaad en gerst verbouwde en „niet de minste aanstalten maakt om [ook] te vertrekken”. Maar van de vele verenigingen waren in Weiwerd alleen het zangkoor en de plattelandsvrouwen over.
Maar de industrie – zout, soda, aluminium – is minder ver opgerukt dan voorzien. Autofabrikant Mitsubishi wilde überhaupt niet bouwen op een verdwenen kerkhof. Weiwerd is er nog – fysiek. Klaas Paapst was een van de laatste bewoners. Met zijn ouders verruilde hij Weiwerd voor Delfzijl, maar hij keerde later terug met zijn gezin. Hij runde er het gemeenschapshuis, maar ook dat sloot en sinds 2015 heeft Weiwerd geen vaste bewoners meer. „Ik zou blij geweest zijn als het dorpje had mogen blijven bestaan”, zei Paapst tegen Trouw. „Die gezelligheid, het ons kent ons. Dat heb je in een appartementencomplex in Delfzijl niet.”
Politieke dictatuur
In het China van Mao en het Roemenië van Ceausescu zijn hele boerengemeenschappen weggebuldozerd, „alsof ze mensen van hun geheugen wilden beroven”, schreef Willem van Toorn in Leesbaar landschap (1998), opdat niets meer zou herinneren aan de tijd vóór het communisme. Van „politieke dictatuur” had het Nederlandse landschap volgens hem minder te vrezen dan van „de dictatuur van een aantal ideeën”: het dogma van economische groei, het idee van maakbare natuur en het ideaal van massarecreatie.
Als Moerdijk sneuvelt, is het door het eerste dogma: het gelijknamige industriegebied heeft nodig. Dat is, zeggen de plannen, niet voor meer van hetzelfde, maar juist „om te verduurzamen”. Er komt – onder de naam Powerport – onder meer een waterstofnetwerk, een ‘aanlandingsstation’ voor windenergie op zee, een 380 kilovolt-transformatorpark en nog meer leidingstraten en elektriciteitsmasten voor al die duurzame energie voor de nationale transitie.
Van schone stroom hebben Moerdijkers een tijd lang volop geprofiteerd. Een deel van de opbrengsten van de windmolens langs de A16 is aan hen uitgekeerd om huizen duurzamer te maken. Trees Schoonen, die net naar een nieuwe woning was verhuisd, kocht van de ‘windbonnen’ een energiezuinige vriezer en een inductiefornuis. Maar nu ontdekt Moerdijk dat ‘duurzaam’ een enorme voetafdruk heeft. Een voetafdruk waaronder hun gemeenschap niet langer kan bestaan.
„Alles moet ervoor wijken”, zegt Jaco Koman (53), eigenaar van visgroothandel Koman, tevens de laatste beroepsvisser van Moerdijk – op snoekbaars. Of en hoe, of waar hij zijn bedrijf kan voortzetten weet hij niet. „De gemeente noemt dit de beste keuze, maar het is duidelijk dat het Rijk dit ons door de strot duwt. Duurzaam? Zet ergens een kerncentrale neer. Dat is veel duurzamer.”
Geef cadeau
Deel
Mail de redactie
NIEUW: Geef dit artikel cadeau
Als NRC-abonnee kun je elke maand 10 artikelen cadeau geven aan iemand zonder NRC-abonnement. De ontvanger kan het artikel direct lezen, zonder betaalmuur.