De meeste mensen weten wel dat er veel kan misgaan bij de winning van goud. Uitbuiting, milieuschade, criminaliteit. Maar dat goud de brandstof is van een van de bloedigste oorlogen die nu woeden, beseft waarschijnlijk niet iedereen die bij de juwelier een kerstcadeau uitzoekt.

De vraag naar goud groeit wereldwijd al jaren, vooral door de stijgende welvaart. Als gevolg daarvan is de goudprijs de afgelopen tien jaar verviervoudigd, naar 113 euro per gram. Een klein deel van dit goud gaat naar de industrie, waar het wordt verwerkt in elektronica en halfgeleiders. Een groter deel gaat in de vorm van goudbaren naar beleggers en centrale banken. En de helft van al het goud is bestemd voor sieraden.

Deze goudhonger is niet de oorzaak van de oorlog in Soedan, maar jaagt die wel steeds verder aan. Grote delen van de Soedanese economie hebben te lijden onder het geweld, maar de productie van goud stijgt juist. Beide partijen – het regeringsleger en de RSF-militie – gebruiken de opbrengst om wapens te kopen.

Dat goud de brandstof is van een van de bloedigste oorlogen die nu woeden, beseft waarschijnlijk niet iedereen die bij de juwelier een kerstcadeau uitzoekt

Dat de gevolgen rampzalig zijn dringt nu langzaam door tot het grote publiek. Na twee jaar vechten zijn er meer dan 150.000 doden geteld en zijn twaalf miljoen van de vijftig miljoen inwoners op de vlucht geslagen. Er is in Soedan sprake van hongersnood die kinderen het leven kost en er is wijdverspreid seksueel geweld. Beide partijen worden beschuldigd van .

De internationale respons op de oorlog staat in schril contrast met de nood. Dit voorjaar al schreef hulporganisatie Oxfam dat een recordaantal van dertig miljoen mensen humanitaire hulp nodig had, maar dat donorlanden slechts 10 procent van het benodigde geld beschikbaar stelden. Sindsdien is de situatie verder verslechterd, mede door de belegering en val van de belangrijke stad Al Fashar in de regio Darfur.

Goudsmokkel

Meteen lijken de RSF al een volgende stad in het vizier te hebben: El Obeid, en daarmee de regio Noord-Kordofan. De zware wapens die ze hierbij gebruiken, waaronder pantservoertuigen, machinegeweren, draagbare luchtafweersystemen en houwitsers, financieren ze voor een groot deel met de smokkel van goud.

In de goudsector in Soedan is hierdoor een zichzelf versterkende dynamiek ontstaan. Hoe dat zit, is goed te begrijpen aan de hand van het grondige rekenwerk van de ngo SWISSAID. Zij hebben voor alle Afrikaanse landen zo goed mogelijk vastgesteld hoeveel goud er geproduceerd wordt, zowel in de officiële als de informele industrie.

Dat laatste is ontzettend moeilijk, ook in Soedan. Slechts een kleine 10 procent van de mijnbouw is er geïndustrialiseerd. Het meeste goud wordt er gewonnen door – naar schatting – 2,8 miljoen arbeiders, die zich met houwelen kapot werken in vaak onveilige mijnen.

Een deel van die opbrengst komt samen met het industrieel gewonnen goud in de officiële kanalen terecht. Dat betekent dat het via een staatsbedrijf aan raffinaderijen in de Verenigde Arabische Emiraten wordt verkocht. Soedan heeft de goudproductie sterk gestimuleerd sinds het bij de afsplitsing van Zuid-Soedan in 2011 de belangrijkste oliebronnen verloor aan het zuiden. Daarom is goud nu goed voor 50 procent van de totale officiële export van Soedan.  

Maar het meeste goud dat Soedan verlaat, zo’n 50 tot 70 procent, gaat via illegale weg, concludeert SWISSAID. De importcijfers van de Emiraten voor Soedanees goud zijn namelijk veel hoger dan de Soedanese exportcijfers. Ook van Soedan zijn incompleet. Dit komt doordat er ook veel goud wordt gewonnen in delen van het land die onder controle van de RSF staan. Dat goud wordt niet opgeteld bij de officiële productiecijfers. Het gaat via illegale routes in Tsjaad en Libië naar de Emiraten, of soms via Zuid-Soedan en Oeganda.

Met behulp van de analyses van Soedanese mijnbouwkenners schat SWISSAID dat er vorig jaar zo’n 9 tot 11 ton goud is geproduceerd in RSF-gebied. Dat zou ruwweg tussen de 650 miljoen en 1 miljard euro hebben opgeleverd. De RSF kopen er wapens mee in de Emiraten, die zodoende dubbel profiteren van de smokkel. Ook uit delen van het land die onder controle van het regeringsleger staan gaat er goud illegaal naar de Emiraten, meestal via Egypte.

„Aan het begin van de oorlog stortte de productie in”, zegt onderzoeker Marc Ummel telefonisch vanuit Bern. „Maar al heel snel sloeg dat om in groei. Tijdens een oorlog zoeken mensen het werk met de beste kansen. Door de almaar stijgende prijzen is dat de goudwinning. Je hebt bovendien niet veel gereedschap nodig om in de mijnen aan de slag te gaan.” Het gevolg: meer goud, meer smokkel, meer wapens, meer oorlog en meer mensen die in de goudsector actief worden.

Sommige landen hebben sancties ingesteld tegen Soedanese bedrijven, maar die zijn weinig effectief als handelaren het goud via illegale weg verkopen. Een groot nadeel van sancties is bovendien dat ze ook de miljoenen gouddelvers treffen.

Consument draagt

In de Emiraten wordt het Soedanese goud gemengd met goud uit andere landen, of rechtstreeks verhandeld met de grote raffinaderijen in Zwitserland, India en Hongkong, waar het ook weer gemengd kan worden. Het goud dat consumenten in de Europese Unie kopen komt vooral via Zwitserland de EU binnen.

Ummel: „De goudmarkt is ondoorzichtig. Ondanks Europese regels over de herkomst blijft het risico bestaan dat Soedanees goud via de buurlanden, de Emiraten en Zwitserland in de EU terechtkomt. Zo dragen consumenten indirect bij aan het conflict. Veel goudverkopers geven Zwitserland als herkomstland op en gaan niet verder terug in de keten. Als consument weet je niet of je goud koopt dat al honderd jaar op de markt is of drie weken geleden nog in handen was van de RSF.”

Ummel wijst erop dat Zwitserland tussen januari en september van dit jaar al twee keer zoveel goud uit de Emiraten heeft geïmporteerd als het normaliter in een heel jaar doet. „Dat roept een hoop vragen op over de herkomst. Als het eenmaal gemengd is, kun je aan de hand van het goud zelf nooit meer achterhalen waar het vandaan komt.”

Hanneke Chin-A-Fo

In de rubriek ‘Als het maar verandert’ schrijven vier auteurs over de dilemma’s die opkomen door de grote transities in samenleving en economie door de noodzaak van verduurzaming. Eens in de maand schrijft Hanneke Chin-A-Fo over grondstoffen en technologie.

Geef cadeau

Deel

Mail de redactie

NIEUW: Geef dit artikel cadeau
Als NRC-abonnee kun je elke maand 10 artikelen cadeau geven aan iemand zonder NRC-abonnement. De ontvanger kan het artikel direct lezen, zonder betaalmuur.