‘Valt hier tegenop te streamen?’ De vraag was niet hoe, de vraag was met welk liedje. In eerste instantie hoorde Olivia Jaeggi alleen dat er in de Nederlandse top 50 een nummer omhoog kroop met een tekst tegen asielzoekerscentra, die niet eens door een mensenhand was neergepend, maar samengesteld met gebruik van kunstmatige intelligentie. De dag erop zag ze: dat nummer staat niet zomaar in de top 50, het staat op twee, ingebed tussen hits van de zangeressen Taylor Swift en Olivia Dean. En dus, zegt ze, ‘ben ik zo veel mogelijk mensen gaan berichten’.
Er kwam eerst een story op Instagram, waarin ze de mensen die haar volgden opriep om dan maar heel veel Swift en Dean te gaan draaien zodat het AI-lied niet de top bereikte. Maar dat verzet voelde te marginaal, dus gooide ze een vraag uit in haar netwerk: kan er niet een tandje bij? Er was een protestnummer nodig, iets minder algemeens, en een strategie. Vriendin Uma suggereerde uiteindelijk het lied Vrijheid, Gelijkheid, Zusterschap van Sophie Straat.
Met alleen je eigen vriendengroep red je het niet, er moesten bekende linkse kanalen met invloed aan te pas komen. Zoals De Rode Lap, bekend van feministische en antiracistische stickers in de publieke ruimte, en de Instagrampagina Links in het nieuws. Het effectiefst was de oproep met instructies die ze opstelde samen met de feministische actiegroep Dolle Mina, te verspreiden via groepen op WhatsApp en Signal, om het nummer op repeat te zetten zodat het de top bereikte. ‘Doe je mee? ’t Is maar een klein verzet, maar belangrijk!’
Het resultaat van haar actie werd nationaal nieuws: na de massale verspreiding van het appje, eerst via groepschats en vervolgens via sociale media, bereikte Sophie Straat de top, het AI-nummer werd zelfs van Spotify verwijderd, en de zangeres die er in eerste instantie weinig mee te maken had, doneert de onverwachte extra streaming-inkomsten aan het goede doel.
Online verspreidt haat zich snel. Grote sociale-media- en streaming-platforms zoals Spotify nemen het niet zo nauw met contentmoderatie, en racistische, seksistische en homofobe content levert veel reacties op. Dat zorgt er dan weer voor dat zulke berichten – en zoals nu blijkt ook liedjes– door op engagement gerichte algoritmes worden versterkt.
Wat betreft het bespelen van de online opinie door manfluencers nam het Europese Parlement vorige week de Gender Equality Strategy aan. Europarlementariër Kim van Sparrentak (GL-PvdA) schrijft daarover dat de strijd voor gelijke rechten lang niet altijd meer gaat over vooroordelen uit de vorige eeuw. ‘Zolang we het verdienmodel van big tech niet aanpassen blijft dit dweilen met de kraan open.’
In de tussentijd betekent dat voor activisten en feministen dat de strijd voor gelijke rechten zich verbreed heeft naar het digitale domein. En dat zij op zoek moeten naar wapens die zij willen en kunnen gebruiken in een arena die in hun nadeel is opgesteld, in een wedstrijd met verdraaid weinig spelregels.
Uiteindelijk gaat het om het principe van zusterschap, zegt Devika Partiman. Sinds 2017 is zij directeur van stichting Stem op een vrouw, die methodes ontwikkelt en deelt om strategisch te stemmen om het percentage vrouwen in de Tweede Kamer en de lokale politiek op te krikken. Partiman begreep dat er ruimte bestond tussen droom en daad om iets aan het systeem te veranderen, en kwam met instructies, zoals: niet zomaar de eerste vrouw op de lijst aankruisen, maar juist kiezen voor iemand die zonder jouw stem misschien net geen volksvertegenwoordiger zou kunnen worden.
Strategisch stemmen is iets heel anders dan Spotify-streams beïnvloeden, benadrukt ze, maar wat die dingen gemeen hebben, is dat ze stukjes bewustwording vormen, dat zowel je stemgedrag als je consumentengedrag verschil kan maken. ‘Hoe je als vrouw andere vrouwen ondersteunt, of dat nou is met je stem of met je andere keuzes: welke boeken je koopt, of je bijvoorbeeld alleen maar vrouwelijke auteurs leest. Met je portemonnee en je kijk- en luistergedrag kun je veel veranderen.’
‘Hoe je andere vrouwen ondersteunt: met je kijk- en luistergedrag kun je veel veranderen’
Dus wat doe je op het moment dat mensen met AI content gaan maken die heel problematisch is, op een platform zoals Spotify dat historisch uitsluitend gericht is op niet veel meer dan de belangen van de markt?
De digitale dimensie van activisme mist nog een duidelijke strategie, denkt Partiman, en dat zie je in de ingewikkelde vraag rond Spotify. ‘Je zou ook kunnen zeggen: fuck it, het is een AI-nummer, we gaan het negeren. Of we gaan het massaal rapporteren, had ook gekund.’ Normeren of negeren, even vies terugvechten. ‘Je hebt geen afspraken in deze strijd. Dus als de andere partij heel ver gaat, dan kun je wel denken: zo wil ik het niet doen, maar dan weet je ook dat je misschien minder effect hebt.’
Neem nou het Troetelleger, ook een initiatief van Stem op een Vrouw en DeGoedeZaak, een groep feministen die tegenwicht wil bieden tegen de online haat waar vrouwelijke politici mee te maken krijgen. Het moet een manier zijn om haatberichten gecoördineerd te overstelpen met liefdevolle steunreacties. ‘Wij willen transparant zijn, journalisten zijn welkom in onze Signal-groepen en we reageren online niet anoniem. We kunnen niet hetzelfde werken als een letterlijk trollenleger, maar dat is wel heel moeilijk.’
Zo snel als de Vrijheid, Gelijkheid, Zusterschap-actie opkwam, zo snel was er kritiek. Want door heel lang naar muziek te luisteren op Spotify, welke muziek dan ook, versterk je het platform dat je juist wilde bekritiseren. Welke opties heb je dan, als het systeem zo kapot is dat je het eigenlijk niet kunt repareren.
Jaeggi peinst. Er was ook een bedrijf dat principieel niet wilde meedoen omdat het Spotify boycot. ‘En dat snap ik, maar op het moment dat je een grote beweging op touw wil zetten om ergens tegen te protesteren, is het te hoogdrempelig om mensen op te roepen om over te stappen naar een ander streaming-platform.’
Vier jaar geleden kwam de Nederlandse punkband Hang Youth met het nummer Fuck Spotify (Maar haal ons er niet af aub). Spotify wordt gebruikt door negen miljoen Nederlanders, en heeft sinds de oprichtingen een handvol boycots overleefd. Soms van invloedrijke artiesten als Neil Young en Taylor Swift (die er nu beiden weer te vinden zijn), vaker van kleinere artiesten die niet zozeer een deuk kunnen slaan in het verdienmodel van het platform, maar zich er principieel tegen verzetten. Tegen de wapen-investeringen die investeerders van het bedrijf doen, de lage uitbetaling van muzikanten, de hoeveelheid AI-gegenereerde content en de dataverzameling die achter het algoritme schuilgaat.
‘Spotify is een walgelijk bedrijf’, zei frontman Abel van Gijlswijk deze zomer tegen de NRC. ‘Onze hele band gaat erover dat het onmogelijk is om consequent ethische keuzes te maken in een kapitalistisch systeem.’ Telkens als de band het zich kan veroorloven, maken de leden een statement. Maar door te stoppen met Spotify, ‘zijn we een stuk verder van huis’. Net als andere muzikanten wijst Van Gijlswijk erop dat de verantwoordelijkheid om in actie te komen niet bij artiesten of luisteraars moet liggen, maar bij Spotify.
Toevallig speelde de muziek van Sophie Straat ook een rol in Partimans activisme, omdat ze in 2021 spontaan in samenwerking met Goldband het nummer Tweede Kamer uitbracht (‘Tweede Tweede Kamer/ Ik stem niet meer op jou/ Tweede Tweede Kamer/ Ik stem op een vrouw’). Het was geen gecoördineerde actie, wel een welkome, zegt Partiman: ‘Het is een vrolijk nummer, en dat maakt het bruikbaar voor een vibe van “yes, we gaan het even doen met z’n allen”.’
Het verschil wordt gemaakt door de mensen die elkaar ‘via de technologie’ oproepen
Campagne creëert draagvlak, maar Stem op een vrouw is na een kleine tien jaar toe aan een nieuwe stap. Niet langer alleen zorgen dat er meer vrouwelijke politici komen, nu juist zorgen dat ze blijven. De inzet is om werkomstandigheden te verbeteren, zoals het bestrijden van online haat, maar ook het uitbreiden van verlofregelingen en het anders inrichten van vergaderdagen.
Van online platforms en de manier waarop die worden misbruikt om extreem-rechtse ideeën te verspreiden zijn we nog lang niet af, denkt Jaeggi. Mede daarom is het gerechtvaardigd om het platform tegen zichzelf te gebruiken en, zoals nu met streamen van protestmuziek is gelukt, extreem-rechts met gelijke munt terug te betalen. Dat gezegd hebbende werd het verschil volgens haar juist niet gemaakt door de technologie, maar door de mensen die elkaar uit de schijnwereld van het internet wisten te trekken.
‘Het is juist de best ouderwetse tactiek van doorsturen, en elkaar oproepen om in actie te komen, dat steeds verder doorsturen tot je een heel lange ketting krijgt’, zegt ze. ‘Via de technologie kunst inzetten om mensen aan te spreken op hun menselijkheid.’ Juist je eigen kennissen trekken je uit het digitale, en wijzen je op je moreel kompas. ‘Zo’n AI-nummer gaat over mensen die uit heel echte, akelige situaties komen. Je zou je kapot schamen om het aan hen te laten horen.’
De kleine twee weken sinds haar actie heeft Jaeggi zich regelmatig moeten verdedigen tegen het verwijt van symboolpolitiek: als je zo nodig moet helpen, waarom ga je dan zelf niet in een azc staan?
‘Ik denk niet dat je de kracht van symbolen moet onderschatten’, zegt ze. ‘Niet iedereen die dit nummer heeft gestreamd zal het eens zijn over hoeveel vluchtelingen er dan wel vanaf nu moeten zijn. Maar collectief zijn we wel tegen dit soort hatelijkheid. En dan is dat het eerste stapje, misschien is het volgende dat je je aanmeldt als vrijwilliger. En zo zet zo’n symbool, een relatief laagdrempelig iets, de deur open naar grotere acties.’
Lees ook:
