Het was een fenomeen in 1975; Jack Nicholson maakte zich onsterfelijk als McMurphy, een opportunistische schelm die tijdens een psychiatrische evaluatie in een fataal duel belandt met zijn ijzige nemesis, hoofdverpleegster Ratched. One Flew Over the Cuckoo’s Nest ging ondanks sterke rivalen als Jaws, Nashville en Dog Day Afternoon met de vijf zwaarste Oscars aan de haal: beste film, regie, acteur, actrice en scenario.
De volslagen onbekende Louise Fletcher werd in één klap een ster als ‘Big Nurse’ Ratched. Bekendere actrices hadden die rol afgewezen uit vrees voor negatieve typecasting, soms ook omdat rond het gelijknamige boek al een geur van seksisme en misogynie hing – de tweede feministische golf was onderweg. Want ga maar na: dertiger McMurphy, veroordeeld voor seks met een vijftienjarige, speelt de sympathieke underdog in een castrerend matriarchaat onder leiding van zuster Ratched. Zijn soort vrouwen zijn Candy en Rose, twee ‘hoertjes met een hart van goud’.
De vraag is dus of het jubilerende One Flew Over the Cuckoo’s Nest, na een halve eeuw terug in de bioscoop, de tand des tijds goed heeft doorstaan. Is de film wellicht geschikter voor een met bier overgoten clubavond in de manosphere?
In 1975 gold Cuckoo’s Nest als triomf voor en de Amerikaanse doorbraak voor regisseur Milos Forman, de na de Praagse Lente verbannen voorman van de Tsjechische ‘new wave’. Superster Kirk Douglas had in 1962 de rechten gekocht op de gelijknamige roman van Ken Kesey, een icoon van de tegencultuur. Maar zelfs Douglas kreeg in het verkalkte Hollywood van de jaren zestig een verfilming niet van de grond, dus liet hij er een toneelstuk van maken dat zich slechts vier maanden staande hield op Broadway. Ook New York bleek nog niet te porren voor een avondje kliniek.
Antipsychiatrie
Dat lag in 1972 anders, toen het ‘nieuwe Hollywood’ talloze riskante films met antihelden en ambivalente moraal afleverde. Kirk Douglas droeg de rechten over aan zijn zoon Michael, toen een tv-ster, die Milos Forman benaderde en zijn eigen vader tot diens chagrijn te oud vond voor de rol van McMurphy. Forman wilde, anders dan Keseys roman, een realistisch verhaal zonder hallucinaties of bijbelse symboliek, met de schizofrene Muscogee Chief Bromden niet als onbetrouwbare verteller, maar als een personage.
Ken Keseys roman paste in 1962 in de opkomende ‘antipsychiatrie’, die in de geestelijke gezondheidszorg vooral een dwangsysteem van uitsluiting en disciplinering zag, geschraagd door verhulde lijfstraffen als elektroshocks en lobotomie. Randle McMurphy, die waanzin fingeert om geen dwangarbeid te hoeven doen, is een proletarische martelaar die de zaken in het gesticht flink opschudt. Hij vloekt, gokt, neukt, drinkt en vecht erop los, en zijn opstandige machismo infecteert de timide mannen van de afdeling die beven onder het regime van ‘Big Nurse’ Mildred Ratched. Valt McMurphy haar ten slotte aan – met fatale gevolgen – dan scheurt hij Ratcheds uniform open en bepotelt haar borsten: de echte taak van de vrouw is zogen en zorgen.
Filmcriticus Pauline Kael omschreef Keseys visie in The New Yorker als een karikatuur van Freud: „Alleen de man die zijn mannelijkheid realiseert (door vrouwen eronder te houden, gelukkige hoeren in bed) is waarachtig vrij.” Milos Forman was anno 1975 zo verstandig dat seksisme flink te verwateren. Hij benadrukt Ratcheds witte privilege boven haar matriarchale terreur: ze bestiert een zwarte, onderdanige staf. McMurphy is in de film aanvankelijk een louche gluiperd die bij zijn intakegesprek likkebaardt over het ‘rode poesje’ van een vijftienjarige. Jack Nicholson speelt hem als vieze man met grimas, ogen op steeltjes en geil flitsende tong; wanneer hij zich gaat bekommeren om de ‘gekkies’ van zijn afdeling wordt zijn acteren allengs ingetogener.
De afdeling bevat niet zozeer gekrenkte macho’s wier trots en libido ontwaken, maar is eerder een soort kleuterklas. Milos Forman put kluchtige humor uit de tics en het gekibbel van de pompeuze Harding, de kindse Martini, de panische Cheswick, de agressieve Taber en de timide stotterende Billy Bibbit. Murphy ontvoert ze voor een vistripje en richt een drankgelag aan, maar op de kolos Chief Bromden na lijkt men er gehospitaliseerd toch beter aan toe.
Louise Fletcher als de passief agressieve Nurse Ratched.
Zoom in
‘Big Nurse’ Ratched
Zij het niet onder zo’n strenge juf als ‘Big Nurse’ Ratched. Als ijspilaar in een vijver troebel testosteron beklijft Louise Fletcher nog het meest: ze staat nog altijd hoog op lijstjes van legendarische filmschurken. Milos Forman ontdekte Fletcher bij toeval in haar eerste bijrolletje na tien jaar moederschapsverlof. Zij speelt Mildred Ratched als een „glimlachend, goed georganiseerd bedrijfstype”, observeerde filmcriticus Pauline Kael. Haar jarenveertigkapsel verraadt een rigide persoon die haar levensvreugde al jong op sterk water zette en haar emoties onderhuids houdt: een blos van woede op haar deegachtige wangen, een flits van sadisme of triomf in haar glazige ogen. Ratched is passief agressief, straft en beloont naar believen, kleineert de mannen seksueel tijdens groepstherapie, foltert ze muzikaal met het Mantovani Orkest. Het ergste is nog dat ze gelooft dat ze het goede doet, dat ze helpt.
Visueel doet One Flew Over The Cuckoo’s Nest niet veel opmerkelijks met een sterk script dat komedie knap mengt met tragiek. Milos Forman haalde vaak het beste uit acteurs – zie ook Amadeus of The People vs. Larry Flynt. Op de set liet hij ze vooral met rust. Tijdens opnames op ze inpraten maakt acteurs nerveus en zelfbewust, meende hij. Goede acteurs hebben hun huiswerk gedaan en weten meer over hun personage dat hij.
Een zinderend acteerduel, een geweldig ensemble: als acteursfilm blijft One Flew Over The Cuckoo’s Nest een slijtvast meesterwerk dat zich boven elke feministische meetlat verheft.
Geef cadeau
Deel
Mail de redactie
NIEUW: Geef dit artikel cadeau
Als NRC-abonnee kun je elke maand 10 artikelen cadeau geven aan iemand zonder NRC-abonnement. De ontvanger kan het artikel direct lezen, zonder betaalmuur.