dat er niet genoeg mensen aan het front zijn. Dat mobilisatie noodzakelijk is. En dat zijn vrienden, zijn oud-klasgenoten, allemaal betrokken zijn bij het leger. Dat ze aan het front zitten. Maar in 2022 moest hij aan zichzelf toegeven dat hij te bang is om gewond te raken.
Op de bank, in een West-Oekraïense stad, zit Hij is een van de mannen die de dienstplicht wil ontlopen. Niet door te vluchten. Om mobilisatiebrigades te vermijden, komt hij al bijna drie jaar nauwelijks zijn appartement uit. Eens per maand rijden zijn gepensioneerde vader en moeder uit een andere stad naar hem toe voor visite. Om de eenzaamheid te verdrijven.
Zijn boodschappen worden aan huis bezorgd – als IT’er werkt hij op de computer in de hoek van de woonkamer voor een buitenlands bedrijf. Door de muren klinkt een mannenstem uit een naburig appartement. „Ik ken de namen van mijn buurkinderen, niet omdat ik ze heb ontmoet, maar omdat ik hun vader ze hoor roepen.”
Dienstplicht van 25 tot 60 jaar
De dienstplichtige leeftijd in Oekraïne is van 25 tot 60 jaar. Alle Oekraïense mannen moeten zich na hun achttiende registreren bij de strijdkrachten. Tijdens de oorlog zijn ze verplicht hun gegevens actueel te houden en jaarlijks een medische keuring te doorlopen.
Oekraïense mannen in de leeftijdscategorie 23 tot 60 mogen het land niet uit, tenzij zij hiervoor expliciet toestemming hebben.
Meer
Van januari 2022 tot september 2025 begon het Oekraïense openbaar ministerie ruim 19.000 procedures wegens ontduiking van mobilisatie. Het leidde tot nu toe tot bijna 2.500 vonnissen.
Er zijn vele uitzonderingsregels op de mobilisatie. Een man kan fysiek of mentaal ongeschikt worden bevonden, drie of meer kinderen hebben, enige ouder zijn, één kind met een handicap hebben of zorg dragen voor een echtgenote. Verder genieten bepaalde werknemers ‘bescherming’ tegen mobilisatie, zoals bij de kritieke infrastructuur, spoorwegen of medewerkers van cruciale economische sectoren.
A. verstopt zich voor de oorlog, maar hij kan niet ontsnappen aan zijn gedachten. „Ik ben compleet geobsedeerd door de Telegram-kanalen van de militairen. Ik twijfel constant aan mezelf, ik verwijt mezelf dat ik een lafaard ben. Deze innerlijke leegte compenseer ik met donaties. Ik denk dat ik veel doneer, zo’n 20 procent van mijn inkomen. Maar ik weet wie de helden zijn en wie… ik in vergelijking ben.”
Militaire rekrutering
Lijfsbehoud drijft hem. „Ik zag allemaal foto’s van gehandicapte mensen. Het ergst vond ik een artikel over landsverdedigers met hersenschade. Een man die medische zorg kreeg in Spanje – een foto van hem en zijn vader die zat te huilen. Ik dacht aan mijn ouders, die de oorlog nu al nauwelijks kunnen dragen. Al die mannen zijn helden. En hun levens zijn gebroken.”
Lees ook
Sinds Bachmoet heeft hij niets meer gezien. Maar zijn hoofd zit nog vol beelden
Sinds 2023 zijn er niet genoeg vrijwillige aanmeldingen meer bij de Oekraïense strijdkrachten en worden veel mannen gemobiliseerd. Mettertijd paste A. zijn gedrag beetje bij beetje aan. Checkpoints staan vaak bij bruggen, toegangswegen, stations. Mobilisatieteams bestaan uit twee militairen en twee politieagenten. Zijn ouderlijk huis, in een andere provincie, bezocht hij al tweeënhalf jaar niet meer.
Een jaar geleden permitteerde hij zich nog wel om zo nu en dan in een café in de buurt een kopje espresso te gaan drinken. Tot hij op straat staande werd gehouden door de militaire rekrutering.
„Ze benaderden me van achteren. Plots stapten ze voor me en zeiden: ‘Territoriaal centrum voor rekrutering, laat je documenten zien’. Op dat moment flitsten de beelden van gewonden door mijn hoofd. Huilende moeders boven grafkisten. Krijgsgevangenen van wie de testikels zijn afgesneden. Als een bliksemschicht schoot door mijn gedachten: dit mag je niet laten gebeuren.”
A. rende weg. „Ze deden niet veel moeite om me te vangen.”
„Ik wist dat ik de juiste beslissing had genomen, maar van veel andere kanten bekeken heb ik me als een lafaard gedragen. Ik stel me voor hoe ik na de oorlog in contact kom met veteranen. Wat ik zal zeggen als ze vragen waarom ik niet in de loopgraven ben geweest.”
Online therapie
De 36-jarige A. heeft online psychotherapie. Zijn psycholoog adviseert hem om voor zijn mentale welzijn te stoppen met het nieuws te volgen. „Hij zegt: blijf gewoon rustig, koppel jezelf af en focus op iets positiefs. Eerlijk gezegd raadde hij me aan een puppy te kopen. Maar met mijn status kan ik niet naar buiten om een hond uit te laten.”
A.’s ‘status’ houdt in dat hij van de gevechtsleeftijd is, en fysiek waarschijnlijk gezond genoeg is om te vechten. Al heeft hij de keuring bij de Medische Commissie nooit doorlopen. Oekraïense mannen moeten verplicht de app Reserv+ op hun telefoon hebben staan. A. heeft die app op advies van een advocaat gedownload. In zijn app staat als enige document de militaire registratie die A. op zijn achttiende op school heeft gedaan.
Ik stel me voor wat ik na de oorlog zal zeggen als ze vragen waarom ik niet in de loopgraven ben geweest
A.
IT-specialist die de dienstplicht ontloopt
„Ik heb er veel sessies over gehad met mijn psycholoog en hij legde me uit dat het normaal is dat ik deze angst heb.” Het gesprek met NRC voert A. in het Engels, dat hij goed beheerst. Voor de volgende woorden pakt hij toch zijn telefoon met Google Translate erbij, om 100 procent zeker te weten dat hij de juiste woorden zegt.
Trefzeker leest hij voor van zijn scherm: „Maar ik geloof dat ik een afhaker ben, een achterbakse man, een lafaard. Ik ben niet zo’n geharde vent. Ik voel voortdurende twijfel en zelfverwijt.” Een psychiater schreef pillen voor, antidepressiva, „daardoor kan ik soms weer lachen”, zegt A.
A., een 36-jarige IT-programmeur, bekijkt op het scherm van zijn thuisbioscoop beelden van vechtende soldaten.
Foto Kostyantyn Chernichkin
Zoom in
Bijna al zijn vrienden zitten aan het front. Behalve degenen die in de essentiële infrastructuur werken en daarom zijn vrijgesteld. Soms komen die op bezoek om een film te kijken. A. heeft een beamer en een groot scherm in zijn woonkamer.
„Ik voel geen groepsdruk van mijn vrienden bij het leger. Ze zijn vrij begripvol. Ze zijn zich bewust van de situatie. Sommige zijn alweer veteraan – en zeggen: als je je gezondheid wil behouden, je fysieke en mentale gezondheid, moet je je verstoppen.”
Dagelijks schept A. lucht op de binnenplaats van zijn flatgebouw. Alleen een kapper- of doktersbezoek brengt hem nog daarbuiten. Voor de kapper bestelt hij een taxi. Als hij naar een arts moet, vraagt hij een vriend met vrijstelling van het leger hem te brengen, en vooraf de route naar de kliniek langs te gaan om te controleren of er geen mobilisatieteams staan.
Blauwe lichtjes
Op tafel staat een bordje koekjes met crème van gecondenseerde melk. Het is al donker buiten als er blauwe lichtjes A.’s woonkamer in schijnen. Hij steekt zijn hand op om een pauze in het gesprek in te lassen. „Lichten”, zegt hij zachtjes. Een politiebusje van een mobiele mobilisatiebrigade rijdt door zijn straat.
„Het is een favoriete patrouilleroute voor ze.” A. wijst uit het raam naar een fastfoodrestaurant dat populair is bij jonge mannen. De dienst mobiliseert hoofdzakelijk buiten, tenzij ze een opdracht hebben gekregen en specifiek naar iemand op zoek zijn.
Vluchtend voor deelname aan de oorlog staken tienduizenden Oekraïense mannen stiekem en illegaal de grens over naar Europa. Tientallen kwamen om het leven door een gevaarlijke route te nemen, over de rivieren naar Moldavië en Roemenië met hun sterke stroming, of over de Karpaten naar de EU.
Vluchten is extreem riskant en het is een enkeltje
A. wil niet vluchten. „Het is extreem riskant en het is een enkeltje.” Er staat tot drie jaar cel op. „Je kunt niet meer terug daarna. Het zou een tragedie zijn voor mijn ouders om elkaar nooit meer te zien. Zij zijn hier geworteld. Mijn vader heeft niet eens een paspoort, zijn laatste reis was in de Sovjettijd, naar Georgië.”
Een vriend was „geobsedeerd met het idee”, zegt A. Hij stippelde zelf een route uit over de Dnjestr, las er boeken over en zwom op een nacht in de kou met een wetsuit aan naar de overkant. „Zijn vrouw wachtte hem op aan de andere oever.” Moldavië is beducht voor mensensmokkelaars. Maar mannen die zelf de grens oversteken en dan asiel vragen, krijgen dat in de regel wel.
„Ik zei tegen die vriend: besef je wel dat het een enkeltje is? Hij zei: van het leven krijg je er ook maar één.”
Geef cadeau
Deel
Mail de redactie
NIEUW: Geef dit artikel cadeau
Als NRC-abonnee kun je elke maand 10 artikelen cadeau geven aan iemand zonder NRC-abonnement. De ontvanger kan het artikel direct lezen, zonder betaalmuur.