Dit stuk in 1 minuut
Wat is het nieuws?
- Een succesvolle proef om de opsporing van fraude met agrarische subsidies te verbeteren, is stopgezet. Ze vergde te veel tijd van de deelnemende overheidsinstanties.
- De proef richtte zich op boeren die percelen grond claimen om daar ten onrechte subsidie voor aan te vragen. In drie op de vier onderzochte gevallen bleek sprake te zijn van fraude.
Waarom is dit belangrijk?
- Door ‘agrarisch landjepik’ verdwijnt er jaarlijks zo’n 21 miljoen euro aan subsidie.
Hoe is dit onderzocht?
- Follow the Money kreeg een tip van een raadslid in Oost Gelre (een gemeente die meedeed aan de proef) en een document waarin de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland de proef evalueert.
Lees verder
Inklappen
Gesjoemel met landbouwsubsidies is makkelijk op te sporen, ontdekte Oost Gelre. Ambtenaren van deze Achterhoekse gemeente vonden moeiteloos 26 gevallen waarin boeren ten onrechte subsidie opstreken.
Boeren kunnen per hectare landbouwgrond aanspraak maken op 200 euro tot 421 euro Europese subsidie. In 2023 onthulde Follow the Money dat het eenvoudig is om op papier meer grond bijeen te sprokkelen dan je in gebruik hebt, om daar vervolgens subsidie op aan te vragen. Daardoor bleek jaarlijks minstens 21 miljoen euro subsidie te verdwijnen. De pakkans bleek bovendien klein.
Met bermen van de gemeente kunnen boeren extra gewassen verbouwen, extra mest uitrijden én extra subsidie aanvragen
Nu blijkt dat de overheid de afgelopen twee jaar een ‘pilot’ deed om fraudeurs op te sporen. Daarbij konden grondeigenaren, zoals de gemeente Oost Gelre, voorkomen dat hun grond illegaal geclaimd werd. De proef was een succes: alleen al Oost Gelre vond 26 stukken gemeentegrond waarvoor boeren onterecht subsidie claimden.
Maar Oost Gelre en vrijwel alle andere deelnemers, waaronder Rijkswaterstaat, Natuurmonumenten en Staatsbosbeheer, zijn na een jaar alweer afgehaakt. Voor een succesvol vervolg van de pilot zouden ze al hun grond handmatig moeten markeren op online kaarten, en dat zou te veel tijd (en dus geld) kosten. Voor zover bekend bestaan er geen andere projecten om deze vorm van fraude op te sporen, dus blijft de pakkans onverminderd klein.
Bermfraude
Tot grote teleurstelling van Paul Wallerbos. Het 58-jarige gemeenteraadslid in Oost Gelre probeert al jaren wat te doen aan ‘digitaal landjepik’.
Hij stelde al in 2017 vragen nadat buurgemeente Berkelland alarm had geslagen over ‘bermfraude’: boeren met akkers langs wegen bleken de bermen stiekem bij hun eigen perceel te trekken.
Op die stroken gemeentegrond – soms honderden meters lang – konden boeren extra gewassen verbouwen, mest uitrijden én ze konden er extra landbouwsubsidie voor aanvragen. In totaal werden bijna tweehonderd voetbalvelden aan wegbermen onterecht geclaimd, zei de gemeente Berkelland indertijd in het dagblad Trouw.
De Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO) reageerde indertijd defensief op dat artikel: het was ‘uitgesloten’ dat de RVO subsidie zou verstrekken aan boeren ‘voor een te groot opgegeven perceel’.
Maar dat bleek te voorbarig. Het gaat niet alleen om gemeentelijke bermen. Staatsbosbeheer ontdekte bijvoorbeeld ook op duizenden hectare onterechte claims, liet Follow the Money in 2023 zien.
In reactie daarop adviseerde toenmalig landbouwminister Piet Adema (ChristenUnie) grondeigenaren hun percelen tegen fraude te beschermen door die zelf te registreren op de website van de RVO.
Postzegels verzamelen
Iedere boer doet op de website van de RVO jaarlijks een ‘Gecombineerde Opgave’ van de hoeveelheid dieren die hij houdt en de hoeveelheid geproduceerde mest. Tegelijkertijd vraagt de boer Europese landbouwsubsidie aan, op basis van de hoeveelheid grond die hij in bezit heeft, pacht of leent. Daarvoor selecteert hij op een kaart de percelen waarop hij landbouw bedrijft.
Uit onderzoek van FTM bleek in 2023 dat het eenvoudig is om méér grond te selecteren dan geoorloofd. Een boer klikt dan gewoon wat andere percelen aan. Heeft een andere agrariër die al opgeëist? Geen probleem: er verschijnt meteen een rode vlag in beeld, nog voor de subsidieaanvraag verzonden is. Zo kunnen boeren ‘postzegels verzamelen’: doorzoeken tot ze ongeclaimde percelen vinden.
Controleren wie daadwerkelijk recht heeft op subsidie is lastig. De rechthebbende is namelijk de ‘gebruiker’ van de grond en dat is niet altijd de eigenaar die in het kadaster staat.
Niet-agrarische grond wordt zelden geclaimd door de eigenaar, daar heeft een frauderende boer vrij spel
Boeren pachten vaak landbouwgrond, en pacht wordt niet centraal geregistreerd. Zelfs mondelinge pachtovereenkomsten en gebruikstoestemming kunnen recht geven op subsidie.
Daarom bemoeit de RVO zich er over het algemeen pas mee als twee partijen allebei hetzelfde stuk grond claimen – ‘dubbele claims’ – en er onderling niet uitkomen. Niet-agrarische grond wordt maar zelden geclaimd door de eigenaar en dus loopt een frauderende boer weinig risico om tegen de lamp te lopen. Natuurorganisaties als Staatsbosbeheer en overheidsinstellingen met veel grond, zoals waterschappen en gemeenten, bleken dan ook veel te maken te hebben met onterechte claims.
Na de publicatie van Follow the Money stelde de RVO een ‘gebruiksverklaring’ verplicht, waarmee de dienst achteraf kan controleren of een boer wel recht heeft op de aangevraagde subsidie.
Lees verder
Inklappen
Naar aanleiding van Adema’s advies wilde Wallerbos weten of Oost Gelre haar eigen grond tegen claims had beschermd. ‘De toenmalige wethouder zei dat het maar om tien gevallen ging, en wilde er niks aan doen.’ Wallerbos werd door hem doorverwezen naar de RVO. De Rijksdienst was immers de subsidieverstrekker en de controleur van de aanvragen, de gemeente had daar geen invloed op.
Maar achter de schermen leidden Wallerbos’ vragen toch ergens toe: de wethouder benaderde de RVO. Die was net een pilotproject begonnen, waarin organisaties toegang kregen tot de website waarop boeren hun grond registreren. Oost Gelre sloot zich, net als onder meer Staatsbosbeheer en het waterschap Vallei en Veluwe, bij de pilot aan.
26 van de 27 keer raak
Over die pilot was niets publiekelijk bekend, tot de nieuwe wethouder van Oost Gelre dit najaar een nieuwe brief aan de raad stuurde.
Zijn ambtenaren hadden een openbare kaart gepakt van grond die door boeren was geclaimd. Die kaart vergeleken ze met de gemeentelijke grondeigendommen en ze selecteerden alle percelen waarop een onterechte claim leek te liggen.
Vervolgens stuurden ze een lijst van 27 verdachte percelen naar de RVO, die uitzocht welke boeren daarop subsidie claimden. Het resultaat was dat van de 27 claims er 26 werden ingetrokken.
Ook het waterschap Vallei en Veluwe nam deel aan de pilot. Dat trof in 17 van de 30 gevallen onterechte claims aan.
In totaal bleek dus driekwart van alle gecontroleerde percelen onterecht door boeren te zijn geclaimd.
Een goede vangst, maar de methode bleek niet schaalbaar. De RVO wilde de pilot uitbreiden: ditmaal moest de gemeente alle grond opgeven die niet aan boeren was verpacht of uitgeleend. Daarop haakte Oost Gelre af, want die opschaling zou volgens de wethouder ‘heel veel tijd’ kosten.
Wallerbos: ‘Dat snap en geloof ik ook wel, de nieuwe wethouder is een fatsoenlijke kerel. Toch is het erg frustrerend. Want de RVO blijft de bewijslast bij de gemeente leggen.’
Verkeerde kaart
‘Bulkregistratie’ was niet het enige probleem, bleek uit een slideshow van de RVO. Want zodra de deelnemers aan de proef eenmaal hun grond hadden geselecteerd op de website van de RVO, stonden ze voor het volgende obstakel: de kaart op de site gebruikte andere perceelsgrenzen.
Een woordvoerder van Staatsbosbeheer zegt desgevraagd dat medewerkers met de hand de grenzen van percelen moesten aanpassen op basis van pachtcontracten en luchtfoto’s. ‘Daarna zijn ze ingevoerd, waarbij we aanliepen tegen een hele partij foutmeldingen.’
Dat zit zo: iedere subsidieaanvrager kan op de website van de RVO zelf grenzen hertekenen. Die kaart is daardoor een geheel andere dan de kadastrale kaart die andere organisaties gebruiken.
Oost Gelre laat weten dat de pilot daardoor alleen betrouwbaar was bij grotere percelen, niet bij smalle, langgerekte percelen – zoals bermen. Bermfraude is met de kaarten van de RVO dus niet te bestrijden.
Uit de presentatie blijkt overigens dat de RVO overwoog een extra, nieuwe kaart te creëren met ‘feitelijk grondgebruik’, op basis van de registratie door grondeigenaren zelf. Die data zouden Oost Gelre, Vallei en Veluwe, Staatsbosbeheer en andere – afgehaakte – pilotdeelnemers moeten aanleveren.
Lees verder
Inklappen
De gemeente Oost Gelre bezit 790 hectare grond. Andere deelnemers aan de pilot hebben veel meer.
De woordvoerder van Staatsbosbeheer, beheerder van zo’n 268 duizend hectare, laat desgevraagd weten dat medewerkers op de site van de RVO de percelen met de hand moesten selecteren. Voor het uploaden van een eerste selectie van dertig percelen huurde Staatsbosbeheer een gespecialiseerd bedrijf in; de RVO bood namelijk geen mogelijkheid om een dataset met alle percelen in één keer te uploaden.
Staatsbosbeheer haakte daarom af. Net als Natuurmonumenten, de grootste private grondbezitter van Nederland.
‘Een boer met enkele tientallen hectare grond doet meerdere dagen over zijn opgave,’ zegt een woordvoerder. Natuurmonumenten bezit en beheert 112 duizend hectare.
Volg dit dossier
Ontvolg dit dossier
Follow the Money staat voor radicaal onafhankelijke onderzoeksjournalistiek. Ons werk is mogelijk dankzij het vertrouwen van onze betalende leden. Nog geen lid? Meld je dan nu aan
Ook Rijkswaterstaat zag na ‘voorgesprekken’ met de RVO af van verdere deelname aan de pilot. Dit agentschap van het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat is eigenaar van 11 duizend hectare grond langs rivieroevers en 18 duizend hectare aan snelwegbermen.
Het Brabants Landschap – beheerder van 19 duizend hectare – geeft wél alle grond op om te voorkomen dat die kan worden geclaimd door boeren.
Adjunct-directeur Ernst-Jan van Haaften schat dat een medewerker jaarlijks tien tot vijftien werkdagen kwijt is aan het opgeven van de duizend hectare grasland die Brabants Landschap beheert. ‘Maar wij voelen de verantwoordelijkheid om te voorkomen dat onze percelen door derden worden gebruikt voor subsidie.’
Krom
Rijkswaterstaat is van mening dat de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland verantwoordelijk is en zelf contact moet opnemen bij vermoedens van onterechte claims: ‘De RVO heeft de gegevens van de gronden van de staat en kan zelf zien wanneer een subsidieaanvraag is ingediend op een [stuk] grond dat toebehoort aan de Staat.’
De woordvoerder van Natuurmonumenten: ‘Het klinkt misschien krom, maar wij hebben er feitelijk geen last van als iemand anders subsidie voor onze grond claimt. Maar het is wel fraude, dus wij willen meewerken aan de bestrijding ervan. Dat moet wel werkbaar zijn – en dat is het op dit moment niet.’
De RVO erkent dat de registratie van percelen ‘zeer bewerkelijk’ is
De RVO weigerde in eerste instantie te zeggen welke overheden waren uitgenodigd voor de pilot en welke meededen, met een beroep op de privacywetgeving – die overigens alleen voor mensen geldt en niet voor bedrijven of overheden.
De RVO is zich ervan bewust veel te vragen van grondeigenaren. In een slideshow voor deelnemers aan de pilot spreekt de Rijksdienst van ‘zorgen over draagvlak’ en van het voornemen om met het ministerie van Landbouw ‘een duidelijk standpunt in [te] nemen over verantwoordelijkheden’.
De RVO erkent dat de registratie van percelen ‘zeer bewerkelijk’ is en zegt te werken aan een ‘alternatieve data-uitwisseling’ op basis van ‘een nieuwe vereenvoudigde registratie’.
Vanaf 1 maart mogen boeren weer subsidie aanvragen. De RVO hoopt de ‘vereenvoudigde registratie’ op tijd af te hebben.