Ouderdom in dans bestaat niet. Als we onvermijdelijk een leeftijdsgrens hebben overschreden, mist ons lichaam de souplesse van vroeger, de lenigheid van de jeugd. Maar 65-plus betekent allesbehalve stilstand.
De Zweedse danseres en choreograaf Charlotta Öfverholm heeft een krachtig antwoord gevonden op de ogenschijnlijk onneembare horde van het ouder worden met alle gevolgen vandien, zowel maatschappelijk als in de danswereld. „Leeftijdsdiscriminatie”, noemt ze dat. Daarom begon ze tien jaar geleden met Age on Stage voor dansers boven de veertig. Zij is nu gastchoreograaf bij de Reisopera in Enschede.
Öfverholm treedt wereldwijd op in opera- en balletvoorstellingen van Stockholm tot New York, maakt dansfilms en -documentaires. Zij studeerde aan de Balettakademien in Zweden, aan het Alvin Ailey America Dance Theater in New York en bij Lee Strasberg Theatre Institute in Los Angeles. Hier werd de beroemde method acting ontwikkeld, de extreem ingeleefde acteerstijl.
„Elke danser kent glorieuze tijden, totdat de jaren aan de deur kloppen”, zegt ze voorafgaand aan een repetitie. „Dan ben je niet langer jong. ‘Afgeschreven’ heet dat. Ik geloof daar niet in. Het is helaas de norm van grote instituten dat dansers op een gegeven moment moeten stoppen. Ik ben één van hen, maar we kunnen ons een leven zonder dans niet voorstellen.”
De respons op Age on Stage is groot, in tal van Europese landen maakt het onderdeel uit van het project dat Dance on Pass on Dream on heet. Het is Öfverholms overtuiging dat alle soorten lichamen op het toneel een plaats verdienen. In haar eigen woorden: „Ik vecht ervoor dansers op rijpere leeftijd een podium te bieden. Zij beschikken over een rijkdom aan ervaring die je moet koesteren.”
Ook in Nederland was er eerder aandacht voor de oudere danser. Zo richtte de oorspronkelijk uit Tsjechoslowakije afkomstige choreograaf Jiří Kylián in 1991 bij het Nederlands Dans Theater NDT 3 op voor dansers die aan het eind kwamen van hun carrière. Bij de producties van Age on Stage ligt het accent anders; iedereen is welkom, ook als je geen professionele danser bent of weinig of geen theaterervaring hebt. Öfverholm ontwikkelde een methode waarin levensverhalen van de deelnemers het uitgangspunt vormen. Vandaaruit werkt ze met improvisaties en op associatieve wijze aan dans- en speelscènes, die in de montage één geheel worden.
Leeftijd speelt geen rol
Een aantal middagen in oktober en november ben ik een van de deelnemers in de Performance Factory van de Reisopera, op het voormalige fabrieksterrein van Polaroid in Enschede. Het idee spreekt aan, leeftijd die geen rol speelt. Perfect plan. Dat is juist de kern van het ouder worden: dat je het níet bent. Het idee van ‘oud’ of ‘ouder’ komt van de maatschappij, niet van jezelf, zoals ook Öfverholm vol vuur betoogt: „De tijd telt door, maar je herinnert je nog je jonge jaren, je energie en kracht van vroeger; je bent weer in je jeugd. Dit is wat deze performance voor ons kan betekenen.”
Repetitie van ‘Age on Stage’, een project van de Reisopera en de Zweedse choreografe Charlotta Öfverholm.
Foto Eric Brinkhorst
Zoom in
Repetitie van ‘Age on Stage’, een project van de Reisopera en de Zweedse choreografe Charlotta Öfverholm.
eric brinkhorst
Zoom in
In het repetitielokaal verzamelt zich een groep van ruim twintig deelnemers, merendeels vrouwen en een paar mannen, in leeftijd variërend tussen de 65 en 81 jaar. Nadat de Reisopera het project bekendmaakte, konden geïnteresseerden zich inschrijven. De deelnemers komen uit heel Nederland, en uit België en Duitsland. Iedereen moest zich verbinden aan een intensieve reeks repetities in aanloop tot drie openbare voorstellingen in het laatste weekend van november. Öfverholm beschouwt iedereen als professional.
Jullie bezitten de diepgang om tot iets prachtigs te komen.
Charlotta Öfverholm
Choreograaf bij Age on Stage
De middagen beginnen met een warming-up. We dragen wijdvallende kleren en zijn op blote voeten of hebben sokken aan. Öfverholm doet de oefeningen voor: zwaaien met de armen in cirkels en het bovenlichaam mee laten bewegen. Daarna, vanuit rechte positie, de armen in diagonalen naar de grond toe. Ook de klassieke ballethouding plié komt voorbij. Charlotta is in het zwart; ze is klein van gestalte, gespierd, blond haar, scherp gezicht, expressieve ogen. Haar dynamiek straalt op ons over.
Een opdracht die wat beroering wekt is die waarin we tussen elkaar door moeten bewegen om vertrouwd met elkaars lijf te worden „alsof jullie door honing glijden”. De ander aanraken mag, maar liever niet. Toch botsen onze schouders tegen elkaar. Plots strijkt mijn hand over die van een deelneemster. Door het vertrouwen en de sfeer van saamhorigheid die Charlotta creëert, voelt dat niet vreemd, integendeel. Ze spreekt ons onophoudelijk toe, ieder vergeet zijn of haar terughoudendheid. „Neem je plaats in,” horen we haar zeggen, „bespeel de ruimte. Geef jezelf het gevoel dat je het middelpunt bent, waar je je ook bevindt.”
„Loneliness,” zegt Lotta, zoals ze inmiddels door de deelnemers wordt genoemd, „is een van de terugkerende emoties waarover jullie me vertelden. Het idee buitengesloten te zijn of door verlies van een dierbare alleen komen te staan. Dat gaan we uitbeelden. Vorm kleinere groepen en dan zul je zien dat er altijd een is die erbuiten valt. Die ene zoekt aansluiting, en zo krijg je het begin van een performance, van dynamiek tussen de eenling en de anderen. Niemand wil alleen staan. Zoek elkaar op, tast naar je medespelers. Ga gerust tegen een grens aan.” Dat idee van ‘honing’ is zo gek nog niet, het komt ongetwijfeld uit de school van method acting. Het is opmerkelijk hoe snel het onderlinge vertrouwen binnen de groep groeit.
Oudere mensen moeten dansen
Lotta vraagt ons in een kring te gaan zitten: „Iedereen kent de uitdrukking Memento mori, ‘bedenk dat je sterfelijk bent’. Maar ik stel daartegenover Memento vivere, remember to live. Hoe zouden jullie dat vertalen?” Er komen tal van reacties, variërend van ‘Ga leven’, ‘Leer te leven’ en ‘Vergeet niet te leven’ tot ‘Mens, durf te leven’. Dat laatste blijkt het meest toepasselijk.
„Oudere mensen moeten vooral dansen,” licht Charlotta haar keuze toe voor Memento vivere als titel van de voorstelling. „Jullie hebben levenservaring en zijn sensitief, hebben veel te zeggen en mogen trots zijn op jullie leeftijd, jullie bezitten de diepgang om tot iets prachtigs te komen. Jonge ballerina’s beschikken over tal van mogelijkheden met hun lichaam, zoals jumps and turns, maar er is zoveel meer in dans.” En, voegt ze eraan toe: „Overal waar ik Age on Stage breng vinden mensen troost.”
Op verzoek van Lotta geeft ieder zijn of haar persoonlijke inbreng, de plaats waar we zijn noemt ze „de veilige beschutting van het repetitielokaal”. Een enkel verhaal komt met grote emoties, zelfs tranen.
Dankzij Lotta voel ik me elke keer na de repetities krachtiger en energieker
Maria Laarhuis
Deelnemer Age on Stage
Sommige van de deelnemers mag ik naderhand persoonlijk spreken, met toestemming om hun naam te vermelden, onder wie Leontien van Hamel: „We kennen elkaars zwartste verhalen, maar het gaat juist om de kracht die we daaruit putten.” De uit Vlaanderen afkomstige Isabella Verhaeghe was gehuwd met een man uit Senegal en ze maakte bij de professionele Vlaamse choreograaf Isabelle Beernaert de solo (N)iemand over rouw, verdriet en racisme. Vooral dat laatste achtervolgde haar als moeder van hun kinderen.
Ook is er een verhaal over een bijna-doodervaring door verdrinking, in de „schokgolven die ontstonden toen plots sluisdeuren opengingen”. Een van de deelneemsters, die daar toevallig zwom, overleefde het nipt. Een ander vertelt over de „horrormovie” van kanker van haar kind. Eén deelneemster verloor haar zoon, op zijn twintigste.
Van tekst beelden maken
Het is goed gezien van Charlotta Öfverholm om aansluiting te zoeken bij levensbepalende gebeurtenissen als echtscheiding, verlies, rouw en vereenzaming. Toch mag het beslist geen „bejaardentherapie” worden, benadrukt Charlotta telkens. Deelnemer John van der Linden vertelt opgegroeid te zijn op een verlaten boerderij in Twente en getuige te zijn geweest van misbruik door zijn vader van zijn iets jongere zusje; die „was als de oppergod Zeus”. Daarom voelt de band met de anderen op de dansvloer voor hem zo goed, „het is als een nieuw, veiliger huis.”
Lotta luistert aandachtig, geeft niet zozeer inhoudelijke reacties, ze zoekt naar betekenis van de verhalen voor de voorstelling. Ze regisseert tekst tot beeld, tot scènes. De eenzame boerderij van John, het zusje. Misschien besluit ze daarom, later in het proces, John een cruciale zin te geven. Hij komt van achter naar voren op, en zegt: „O mens, leer dansen, anders weten de engelen in de hemel niets met je te beginnen.” Het is een citaat van kerkvader Augustinus en zou als motto voor de hele voorstelling kunnen gelden.
Leontien noemt Lotta „een kleine bal vol energie en humor. Soms lijkt het chaotisch wat ze doet maar er zit richting in.” Nelleke Flikkenschild zat vanaf haar negende op klassiek ballet: „Charlotta is in staat om onze levensherinneringen om te vormen tot sprekende, doorleefde spelmomenten. Zij creëert een sfeer van saamhorigheid waarin je je grenzen verlegt.” Maria Laarhuis verwoordt het treffend: „Dankzij Lotta voel ik me elke keer na de repetities krachtiger en energieker, zowel in mijn lijf als in mijn hoofd.”
Charlotta geeft als aanwijzing: „De uiteindelijke voorstelling moet vitaal, helder en strak zijn. Ik houd van opposites, tegenstellingen. Hoe dieper het verdriet en de eenzaamheid, des te sterker worden jullie in dit dansverhaal, met meer levensvreugde. Eenzaamheid geeft je óók de kracht van onafhankelijkheid.”
Geleidelijk ontstaan contouren. Wat in oktober nog losse elementen leken, is daags voor de première eind november hecht geworden. Ze „gebruikt onze lichamen als penselen voor een schilderij,” zegt Maria tijdens een korte pauze, waarin een van de deelnemers bij koffie of thee trakteert op speculaasjes.
De vier uren van repeteren stellen hoge eisen. Lotta vraagt nooit of de deelnemers een bepaalde oefening kunnen, sommige bewegingen vereisen elastische ledematen. Die hebben we niet meer, of minder. Ze maakt een gimmick van die ouderdomspijn. In een scène moeten we ons bewegen alsof heup of bovenbeen getroffen worden door een aanval van jicht en stekende pijnscheuten. We lopen krom en kreupel als echte oudjes in een karikatuur. Geweldige act. Humor en harde werkelijkheid ineen.
eric brinkhorst
Zoom in
Age on Stage leert je leven
Lotta plaatst uiteenlopende muziek onder ‘onze’ voorstelling-in-wording. Naast een Duitse Liebesschlager klinken het indringend-religieuze Nisi Dominus van Vivalidi, ‘Cecilia Lind’ van de Nederlands-Zweedse zanger Cornelis Vreeswijk, de finale uit A Chorus Line en de popsong ‘We Loved Each Other So Much’. En meer, ‘Quando quando quando’ bijvoorbeeld, ‘Wanneer wanneer wanneer’ komt mijn geliefde?
Als de kostuums er zijn, lijkt het een echte uitvoering. De gewaden zijn in effen kleuren oker, felblauw, roze, groen. Zwarte gordijnen sluiten de speelruimte aan drie zijden af, als een black box. De levensverhalen keren als theaterscènes terug. Het is niet per se één op één. Lotta verwisselt personages en levenservaringen, en maakt het daardoor abstracter.
In deze laatste fase monteert ze de verhalen tot een eenheid, bijvoorbeeld deze: de groep danst in losse bewegingen, een van de mannen maakt zich los, hij danst een solo. Hij kan zelfs op zijn hoofd staan. De verloren, overleden zoon zou hij kunnen zijn. Of een echtgenoot die wegliep. Iemand uit een andere wereld in elk geval. Plots wijken de spelers uiteen en vormen twee groepen; de ene symboliseert het golvende water, de tweede de veilige oever met riet. Deze scène gaat over het bijna verdrinken, over bijna dood. Ondertussen zingt Leontien het lijflied van de voorstelling, ‘Mens, durf te leven’.
Het moet nog een keer van Lotta, sneller, ritmischer, niet aarzelend, tak-tak. Het werkt. Meteen daarna laat ze ‘Quando quando quando’ over het toneel schallen. Het klinkt als ‘Leven leven leven.’ Dat is precies wat Age on Stage ons geeft: leren leven. Jonger zijn dan onze leeftijd.
Memento vivere door Charlotta Öfverholm/Age on Stage en Reisopera. In: Performance Factory, Enschede. Première 28/11. T/m 30/11. Inl. reisopera.nl
Geef cadeau
Deel
Mail de redactie
NIEUW: Geef dit artikel cadeau
Als NRC-abonnee kun je elke maand 10 artikelen cadeau geven aan iemand zonder NRC-abonnement. De ontvanger kan het artikel direct lezen, zonder betaalmuur.