Natuurlijk, staat ook op de toonbank van het lokale restaurant, olijk met z’n zwaardje omhoog naast een mandje met appels, z’n Asterix-helm met vleugeltjes herkenbaar voor iedereen die hier op bezoek komt. Zoals het in het stadje Detmold al 150 jaar gaat rond het monument Hermann, het heldhaftigste, hoogste en misschien wel meest theatrale standbeeld van Duitsland – dat ook al precies even lang een toeristentrekpleister voor deze regio is, inclusief souvenirs voor horeca en schoorsteenmantel.
Maar dit jaar, bij de viering van die 150 jaar, wil het pittoreske Detmold, ooit hoofdstad van het vorstendom Lippe (aan de Nederlandse koning verwant), het toch net even anders doen. Want: wat betekent zo’n megalomaan monument eigenlijk nu nog? Hermann is tenslotte een monument dat in het hedendaagse Duitsland qua grootte, pose en betekenis volledig uit de tijd is gevallen: eind 19de eeuw ontstaan uit een overspannen gevoel van nationale trots, passend bij toenmalige mystieke opvattingen over de Germaanse oorsprongen van het Duitse volk, en in de jaren dertig ook nog eens deel geworden van propagandacampagnes van de nazi’s, inclusief fakkeloptochten rondom het standbeeld.
Een ansichtkaart met de opening van het Hermann-monument in 1875.
Foto Lippisches Landesmuseum
Zoom in
Een klein uurtje lopen naar boven is het, door het vandaag prachtig besneeuwde Teutoburger Wald, zo’n 160 km van de Nederlandse grens. Van alle bekende Duitse bossen, bezongen in liederen, onderwerp van mythes, sprookjes en schilderijen, zou dit wel een van de meest beladen kunnen zijn: hier zou het zijn geweest, waar de Germaanse leider Arminius meer dan 2.000 jaar geleden de Romeinen zou hebben verslagen. En daarom was het precies in dit bos waar het nieuwe Duitse keizerrijk in 1875 een groot nationaal monument liet verrijzen om zijn groeiende status te onderstrepen: met Arminius, verduitst tot Hermann – ‘Mann des Heeres’, man van het leger – als centraal symbool.
Hoog torent hij boven het glooiende heuvellandschap uit, alsof hij speciaal is gemaakt voor de groepsselfie van de inmiddels half miljoen bezoekers per jaar
Hoog torent hij met zijn ruim 53 meter boven het glooiende heuvellandschap uit, alsof hij speciaal is gemaakt voor de groepsselfie van de inmiddels half miljoen bezoekers per jaar. Maar kijk omhoog naar zijn opgerichte zwaard van zeven meter, geheven richting de toenmalige aartsvijand Frankrijk – en dan zie je dat de Germaanse held een onvervalst politiek statement was. Het nieuwe Duitse keizerrijk wilde Frankrijk, dat het in 1870 eindelijk in een oorlog had verslagen, duidelijk maken dat het superieur was – zoals de woeste Germanen superieur waren aan de decadente Romeinen.
Monumentendiscussies
De vraag naar de omgang met de strijdbare Hermann komt dit jaar natuurlijk niet uit de lucht vallen. Terwijl Nederland – op wat tijdelijke na – nog steeds niet echt over zijn eigen omstreden historische standbeelden nadenkt, is Duitsland al decennia gewend aan monumentendiscussies. De afgelopen jaren gebeurt dat nog eens met extra felheid: er zijn sinds de Russische inval in Oekraïne in 2022 discussies over de Duitse Sovjet-monumenten, sinds 2017 zijn er discussies over het Berlijnse Holocaustmonument dat niet alleen door rechtse politici (‘monument van de schande’) maar ook door links (‘waarom krijgt de Holocaust meer aandacht dan het kolonialisme?’) wordt aangevallen – terwijl sinds 2020 ook de internationale beeldenstorm na Black Lives Matter zijn sporen heeft nagelaten.
Lees ook
Beeldenstorm tegen ‘foute’ historische figuren
Dus: wat levert die ervaring hier op? Van de landelijke ideologische felheid is er in het stadje Detmold niets te merken; er zijn geen lokale activisten die Hermann van zijn sokkel willen trekken, ook geen kunstenaars die Hermann als ‘schuldig’ symbool aan de kaak willen stellen, zoals Anselm Kiefer dat in 1976 met het schilderij Varus deed. Maar naar goed Duits gebruik duikt het lokale Lippische Landesmuseum wel helemaal de cultuurhistorische diepte in, om daarna te proberen al uitwaaierend over de wereldgeschiedenis de actuele betekenis van ‘zijn’ monument te begrijpen.
Leden van de Wehrmacht pauzeren bij het Hermann-monument in 1939.
Foto Hic et nunc / Wikipedia: https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/deed.en
Zoom in
Denk mal heet de jubileumexpositie (‘denk na’), een verwijzing naar de dubbelzinnige betekenis van het Duitse woord voor monument, Denkmal. Men vergelijkt Hermann met uiteenlopende standbeelden van mythische figuren als , Atatürk (Samsun, Turkije) en Pocahontas (Jamestown, VS), terwijl de vaste museumcollectie verderop de ontstaans- en ontvangstgeschiedenis van het beeld in schilderijen, films, reclames en souvenirshops documenteert. En één ding laat Hermanns verhaal direct zien: eenduidig kan het oordeel bij dit soort historische standbeelden niet uitvallen.
Het nieuwe keizerrijk wist precies hoe ze dit soort Germaanse helden kon inzetten voor de eigen nationalistische boodschap
‘Vloeibaar’, zo noemen ze hier de betekenis. Zo begon het bij Hermann eigenlijk best sympathiek, een beetje rebels zelfs. Beeldhouwer Ernst von Bandel kreeg het idee van een beeld van de Germaanse held al in de vroege 19de eeuw, na de overheersing van Napoleon, toen ook andere dichters en denkers op zoek gingen naar culturele symboliek voor een eigen Duitse identiteit. Alleen: Von Bandel had chronisch geldgebrek, hij kreeg zijn idee daarom pas na de Reichsgründung in 1871 uitgevoerd. En daar veranderde de betekenis van het beeld, want het nieuwe keizerrijk wist precies hoe ze dit soort Germaanse helden kon inzetten voor de eigen nationalistische boodschap, zoals later ook de nazi’s wisten hoe ze Germaanse mythes in een Blut und Boden-vertelling konden inlijven.
Vredesstichter
De grote constante van de 150 jaar wordt bij dit overzicht overigens ook duidelijk. Want het toeristische succes hield ook na 1945 niet op. In het toenemend schuldbewuste West-Duitsland werden heldhaftige monumenten weliswaar liever weggemoffeld, maar de dagjesmensen bleven toch komen. En al wist men steeds minder wat hij nu eigenlijk voorstelde, de stad produceerde steeds weer nieuwe souvenirs, zoals dit jaar de Hermann-kerstbal, Hermann-bier, Hermann-koffie.
Maar dan, na 150 jaar intrigerende ideologische schommelingen, laat het museum de vraag naar de actuele betekenis toch nog open. Is die er dan niet? Aan de voet van Hermann, midden in het bos, blijkt van wel. Hier is eind 2024 voor 3,5 miljoen euro een gloednieuw infocentrum verrezen, het Hermanneum, met vlotte logo’s en AI-filmpjes. Hierop zie je Hermann van zijn sokkel stappen en soms moedeloos, dan weer begripvol zijn eigen geschiedenis aan de bezoekers uitleggen. En daar zegt AI-Hermann dan ineens hoe hij nu voor de ‘eenheid van alle volkeren, voor vrede in Europa’ staat. Van agressor naar vredesstichter: dat is wel een hele grote sprong, maar ook weer niet verrassend. Het is nu eenmaal zoals het hedendaagse Duitsland zichzelf graag ziet, zeker als het niet te concreet hoeft te worden ingevuld.
Van agressor naar vredesstichter: dat is wel een hele grote sprong, maar ook weer niet verrassend
Misschien laat dat het succes van Hermann wel het beste zien. Hij is na 150 jaar nog steeds inzetbaar als projectiescherm. De lokale politiek weet opnieuw een wenselijke boodschap aan hem op te hangen, zodat zijn toeristische succes met een gerust hart weer een paar jaar kan worden voortgezet.
Het Hermann-monument bij het Duitse stadje Detmold.
Lippisches Landesmuseum
Zoom in
Geef cadeau
Deel
Mail de redactie
NIEUW: Geef dit artikel cadeau
Als NRC-abonnee kun je elke maand 10 artikelen cadeau geven aan iemand zonder NRC-abonnement. De ontvanger kan het artikel direct lezen, zonder betaalmuur.
Waarom je NRC kan vertrouwen