Het scheelde weinig of de recente sabotage van een treinspoor in Polen had mensen het leven gekost. Twee treinen maakten half november een noodstop op de spoorlijn van Warschau richting Oekraïne. Eén machinist kon op tijd afremmen nadat hij over kapotte bielzen reed – eerder die nacht opgeblazen door explosieven. De andere trein met 475 passagiers stopte nadat het over een stalen klem op de rails reed. Beide treinen ontspoorden wonderwel niet.
Twee maanden eerder liep het minder goed af voor de woning van een ouder echtpaar in het dorp Wyryki-Wola nadat ongeveer twintig drones Polen binnenvlogen. In de vroege ochtend viel een raket door hun dak en verwoeste een groot deel van hun huis – het echtpaar kwam er zonder kleerscheuren vanaf. De raket bleek afkomstig van een Pools jachtvliegtuig, dat de drones uit de lucht schoot.
En vorig jaar werd een groot winkelcentrum in een buitenwijk van Warschau in brand gestoken. Ongeveer zevenhonderd ondernemers verloren hun zaak nadat het hele winkelcentrum volledig afbrandde.
De dader? Polen wees in alle gevallen direct naar Rusland. Voor de brand in het winkelcentrum zijn inmiddels drie Oekraïners veroordeeld, volgens de Poolse autoriteiten stichtten zij de brand in opdracht van de Russische inlichtingendiensten. Polen twijfelt ook niet dat de drones uit Rusland afkomstig waren en voor de spoorsabotage worden twee Oekraïners verdacht die meteen na de sabotage naar Wit-Rusland zijn gevlucht. Volgens Polen handelden zij in opdracht van Rusland.
Tot nu toe hebben de sabotageacties in Polen geen levens gekost. Maar in Polen vreest men bij een volgende actie een andere afloop. De Poolse premier Donald Tusk noemde het Russische handelen „staatsterrorisme” met als doel „vernietiging, de destabilisatie van de Poolse staat en het verlies van mensenlevens”.
De Poolse premier Donald Tusk bezocht op 17 november de plek waar een explosie het spoor tussen Warschau en Lublin verwoestte.
Foto KPRM via Reuters
Zoom in
Niet alleen in Polen is de dreiging voelbaar. In de Oostzee werden verschillende zeekabels doorgesneden en is regelmatig sprake van verstoring van gps-signalen. In Polen, Duitsland en het Verenigd Koninkrijk ontploften verschillende DHL-pakketjes, gevuld met seksspeeltjes én explosieven, net voordat ze terecht kwamen in vrachtvliegtuigen. En in Nederland en België vlogen drones boven luchthavens en militaire bases. In België werd er al snel gewezen naar Rusland.
Het aantal sabotageacties in Europa is van 2023 naar 2024 verviervoudigd, blijkt uit onderzoek van de Britse denktank IISS. Daarbij gaat het vooral om aanvallen op kritieke infrastructuur, maar ook om spionageactiviteiten, vandalisme en (pogingen tot) moord.
De Russische onderzoeksjournalist Irina Borogan – expert op het gebied van de Russische veiligheidsdiensten en deskundige bij de Amerikaanse denktank CEPA – is totaal niet verrast door de sabotageacties, vertelt ze via een videoverbinding vanuit haar woonplaats Londen. „Al deze acties komen uit het leerboek van de Russische geheime diensten: moorden, brandstichtingen en explosies.”
Waarom geeft Rusland de opdracht tot deze sabotageacties?
Borogan: „Rusland is officieel in oorlog met Oekraïne. Alleen is de ideologie daarachter breder: het Kremlin heeft het idee dat ze in oorlog zijn met het hele collectieve Westen. Voor hen is Europa een slagveld. Daarom gaan de Russische veiligheidsdiensten over tot deze acties.
„De Russische veiligheidsdiensten zijn veel groter dan de westerse. Ze zijn heel professioneel en beschikken over heel veel middelen. Bovendien hebben ze geen beperkingen: er is geen toezicht en geen controle van buitenaf zoals van een parlement, de samenleving of het Openbaar Ministerie. Ze hebben volledig de vrije hand.”
Wat is het doel van deze sabotageacties?
,,Er zijn verschillende doelen. Ze willen de bevolking van andere landen intimideren. Daarnaast zorgen voor een anti-Oekraïens narratief [bij elke sabotageactie in Polen wordt het internet overspoeld met Russische desinformatie waarin Oekraïne als schuldige wordt aangewezen]. Ook willen ze druk uitoefenen op politici – die in Europa kwetsbaar zijn omdat ze elke vier of vijf jaar opnieuw moeten worden verkozen.
Lees ook
Spionage, sabotage, infiltratie: wat doen die Russische spionnen in Europa?
„Tot nu toe zie ik dat de bevolking in West-Europa nog niet geïntimideerd is. Maar deze acties hoeven morgen of overmorgen ook geen effect te hebben. Rusland heeft met deze sabotageacties een strategisch doel voor ogen voor de lange termijn en dat kunnen ze jarenlang volhouden.”
Al in 2016 schreef de stafchef van de Russische strijdkrachten, generaal Valeri Gerasimov dat de hybride oorlogsvoering – gibridnaya voyna – als doel had om „politieke doelen te bereiken met een minimale militaire invloed op de vijand […] door het ondermijnen van het militaire en economische potentieel door middel van informatie en psychologische druk, de actieve steun van de interne oppositie en partijdige en ondermijnende methoden”.
De autoriteiten onderzoeken de sabotage van het spoor in de buurt van het Poolse Mika.
Foto Wojtek Jargilo/ANP/EPA
Zoom in
In een recent verschenen artikel schrijft Borogan, samen met haar partner en inlichtingexpert Andrej Soldatov, dat de Russische sabotageacties een „strategisch belang” dienen: „Alleen de Russische inlichtingendiensten kunnen tegelijkertijd het westerse publiek verontrusten, de steun aan Kyiv compliceren en de westerse veiligheidsdiensten en industrie kosten opleggen – zonder een directe militaire reactie uit te lokken.” Bovendien heerst in het Kremlin het idee dat „Rusland geen echte bondgenoten heeft”, schrijven ze. „Vanuit Russisch perspectief is een echte, duurzame vrede met het Westen onmogelijk – er bestaan slechts tijdelijke intermezzo’s.”
Ook in Nederland vlogen er drones boven kritieke infrastructuur – al is niet duidelijk of Rusland hierachter zit en waren er eerder spionageactiviteiten in de Noordzee en bij belangrijke organisaties zoals het Internationaal Strafhof. Moeten Nederlanders zich zorgen maken?
„Het verschil is dat Rusland in oorlog is met het Westen, maar het Westen niet met Rusland. Dat is een enorm verschil. Je kunt de bevolking in Nederland dus geen angst inboezemen. En dat hoeft ook niet, want Nederland is een vreedzaam land. Het is de taak van de Nederlandse veiligheidsdiensten om op te treden en de mensen zich veilig te laten voelen.”
Polen heeft sinds de grootschalige Russische invasie in Oekraïne 55 mensen opgepakt vanwege sabotagepogingen en spionageactiviteiten – het merendeel van hen had de Oekraïense nationaliteit. Waarom gebruikt Rusland Oekraïners?
„Ten eerste is het voor hen makkelijker omdat ze de Russische taal kunnen gebruiken. Via sociale media, vooral Telegram, maar bijvoorbeeld ook online spellen, komen ze in contact met deze mensen. Soms zijn het drugsgebruikers, soms gewoon jonge mannen die geld nodig hebben of mensen die in de schulden zitten. Hen wordt geld aangeboden om op het oog simpele dingen te doen: zoals een pakketje wegbrengen of een gebouw inspecteren.
„Daarnaast zijn veel Oekraïners naar Europa gevlucht – een deel van hen via Rusland of vanuit de door Rusland bezette gebieden. Daar zijn ze vaak onder druk gezet of gerekruteerd door Russische autoriteiten.
Lees ook
Twee Russische journalisten beschrijven in hun boek hoe vrienden en collega’s veranderden in volgzame roeptoeters van het regime
„Rusland maakt ook gebruik van de Russische diaspora in bijvoorbeeld de Baltische Staten, Frankrijk en Duitsland. Daar wonen heel veel Russen of mensen die familieleden hebben in Rusland en daardoor kwetsbaar zijn. Zij kunnen moeilijk een aanbod of druk van de veiligheidsdiensten afslaan als dat consequenties heeft voor een familielid in Rusland.”
Veel sabotageacties lijken te zijn mislukt – DHL-pakketjes die te vroeg of niet explodeerden, de treinen in Polen die niet ontspoorden. Doet Rusland dat expres om slachtoffers te voorkomen of zijn de acties mislukt?
„Nee, zo verfijnd werken ze niet. Ik denk dat ze gewoon gefaald hebben. De kracht van deze operaties is dat de consequenties ervan heel klein zijn voor de Russische veiligheidsdiensten. Ze communiceren via internet, hoeven niet zoals vroeger geheim agenten naar het buitenland te sturen die tijdrovende contacten moeten leggen. Nu sturen ze gewoon een berichtje via WhatsApp of Telegram.
„En als een actie mislukt doordat iemand bijvoorbeeld naar de politie gaat en alles vertelt, dan verliest Rusland geen medewerkers die voor de veiligheidsdiensten werken. Waarschijnlijk wordt alleen het account waarmee gecommuniceerd werd geblokkeerd. Dat is het. En zelfs als de persoon achter het account waarmee de saboteur contact had geïdentificeerd wordt, dan hebben de Russische veiligheidsdiensten duizenden en duizenden van deze contactpersonen in dienst.
„Bovendien zijn de kosten laag voor de acties”, zegt Borogan. Uit Poolse rechtbankverslagen, in handen van NRC, blijkt dat de rekruten tussen enkele tientallen tot honderden euro’s kregen. In andere landen ging het bij grotere acties niet om heel veel hogere bedragen dan een paar duizend euro.
Komt er ooit een einde aan deze sabotageacties?
„Ik durf niks te voorspellen, vanwege de onderhandelingen die nu plaatsvinden tussen Rusland, de Verenigde Staten en Oekraïne. Maar zelfs al zouden deze onrechtvaardige en oneerlijke onderhandelingen tot een vredesakkoord leiden, dan zullen de Russische veiligheidsdiensten hun sabotageacties in Europa niet stoppen.”
Op een persconferentie kort na de explosie op het spoor kondigde de Poolse regering aan tienduizend militairen in te zetten om kritieke infrastructuur te beveiligen.
Foto Aleksander Kalka/ANP/NurPhoto
Zoom in
Geef cadeau
Deel
Mail de redactie
NIEUW: Geef dit artikel cadeau
Als NRC-abonnee kun je elke maand 10 artikelen cadeau geven aan iemand zonder NRC-abonnement. De ontvanger kan het artikel direct lezen, zonder betaalmuur.
Waarom je NRC kan vertrouwen