Opnieuw is een ernstig zieke man bevrijd van hiv dankzij een stamceltransplantatie – als zevende ter wereld. Maar deze Duitse zestiger ontving cellen met daarin slechts één kopie van het gen dat tegen hiv beschermt, in plaats van twee, zoals zijn voorgangers. De manier waarop zijn immuunsysteem reageerde biedt aanknopingspunten voor breder toepasbare behandelingen.
De resultaten met de nieuwe patiënt zijn maandag gepubliceerd in het wetenschappelijke tijdschrift Nature.
De Duitser werd in 2009 gediagnosticeerd met het humaan immunodeficiëntievirus (hiv). In 2015 kreeg hij acute myeloïde leukemie, bloedkanker. Om die kanker te genezen is een stamceltransplantatie nodig. De artsen van de Charité universiteitskliniek in Berlijn zochten naar donoren met een specifieke verandering in het gen dat voor het eiwit CCR5 codeert. Dat eiwit is voor hiv de toegangspoort tot menselijke witte bloedcellen. Sommige mensen hebben van nature een mutatie in het gen, genaamd CCR5delta32. Hun cellen zijn minder makkelijk te infecteren door hiv.
De handvol patiënten die eerder met een stamceltransplantatie bevrijd zijn van hiv, kregen stamcellen van donoren met twee kopieën van CCR5delta32. Het idee was dat dit cruciaal is voor genezing.
Geen hiv te meten
De nu gerapporteerde vinding is eigenlijk toeval: er was geen passende donor te vinden met twee kopieën, maar wel eentje met één kopie van het benodigde gen. In overleg met de patiënt werd daarmee de transplantatie gedaan. Met succes: drie jaar na de transplantatie stopte de Duitser met virusremmende medicijnen. Er is nu, na zes jaar, nog steeds geen hiv te meten in zijn bloed.
De studie laat zien dat ook met stamcellen van mensen die maar één kopie van het CCR5 delta32 gen dragen, hiv jarenlang kan worden teruggedrongen. Dat vergroot het aantal potentiële donoren: ongeveer 1 procent van de mensen in Europa heeft twee kopieën, ongeveer 9 procent van de Europese bevolking heeft er één.
Opvallend was dat deze patiënt zelf óók al een kopie van dat beschermende gen had. Hierdoor was de hoeveelheid virus in zijn lijf niet zo hoog.
De behandeling is zeer risicovol. Daarom wordt die alleen uitgeprobeerd bij hiv-patiënten die vanwege levensbedreigende bloedkanker een stamceltransplantatie nodig hebben. Na een zware chemokuur krijgt een patiënt via een infuus de stamcellen van een passende donor. Die stamcellen moeten zich nestelen in het beenmerg van de patiënt en daar zelf gezonde bloed- en immuuncellen gaan maken. Die cellen kan hiv niet meer binnendringen om zichzelf te vermenigvuldigen.
Deze nieuwe denkrichting zou een manier kunnen zijn om een inclusiever geneesmiddel te maken.
Anne Wensing
viroloog UMC Utrecht
„Deze studie is om meer redenen heel interessant”, reageert viroloog Anne Wensing van het UMC Utrecht. Zij coördineert een Europees onderzoeksproject met deze patiënten. „De behandeling sloeg bij deze man snel aan, en zijn aangeboren immuunsysteem reageerde krachtig. Zo werden cellen met hiv effectief uitgeschakeld. Waarschijnlijk ook doordat hij niet een groot reservoir van het virus in zijn lichaam had.”
Wensing zoekt nu naar manieren om de cellen van dat aangeboren afweersysteem, zogeheten NK-cellen, te activeren. „Die beschermende genetische mutatie komt alleen bij witte mensen voor, niet bij zwarte mensen. Terwijl zwarte vrouwen veruit de grootste groep mensen met hiv vormen. Deze nieuwe denkrichting zou een manier kunnen zijn om een inclusiever geneesmiddel te maken.” Zo’n middel zou in een vroeg stadium al kunnen worden ingezet, wanneer de hoeveelheid virus nog niet zo groot is, denkt ze.
Levenslang gebruikt
De Amerikaan Timothy Brown was de eerste persoon die van hiv af kwam na een stamceltransplantatie, ook in de Charité universiteitskliniek in Berlijn. Hij stond bekend als ‘the Berlin patient’. In 2009 verklaarden zijn artsen hem hiv-vrij. Maar de leukemie kwam terug, Brown overleed in 2020.
Na Brown volgden vanaf 2019 nog vijf andere patiënten. De man uit dit nieuwe onderzoek is de zevende, en wordt ‘de tweede Berlijnse patiënt’ genoemd.
Wereldwijd zijn bijna 41 miljoen mensen geïnfecteerd met hiv, jaarlijks komen er meer dan een miljoen nieuwe mensen bij. Hiv verzwakt het immuunsysteem en leidt zonder behandeling tot de dodelijke ziekte aids. Met dagelijkse virusremmers kunnen patiënten het virus onder controle houden. Die middelen moeten levenslang gebruikt worden en zijn niet overal beschikbaar. Wetenschappers zoeken daarom naar een genezende behandeling.
Geef cadeau
Deel
Mail de redactie
NIEUW: Geef dit artikel cadeau
Als NRC-abonnee kun je elke maand 10 artikelen cadeau geven aan iemand zonder NRC-abonnement. De ontvanger kan het artikel direct lezen, zonder betaalmuur.
Waarom je NRC kan vertrouwen