•
Gisteren
•
leestijd 5 minuten
•
1469 keer bekeken
•
bewaren
Psycholoog, auteur, spreker
Persoon volgen
Roos Vonk legt uit waarom Wijers excuses aanbood voor uitspraken die hij niet had gedaan en waarom het ‘kritische zelfonderzoek’ van NRC een schijnvertoning was.
Na het lezen van het artikel in de Volkskrant over de NRC-Wijers-kwestie, wil ik nog graag mijn two cents-duit in het zakje doen. Want de sociaal-psychologische kant van deze casus is heel interessant en leerzaam. De analyse van Sara Berkeljon en Frank Hendrickx illustreert namelijk heel mooi een psychologisch fenomeen waar NRC slachtoffer van werd: het verschijnsel van perceiver-induced constraint, waarbij mensen conclusies trekken over gedrag van anderen dat ze zelf hebben veroorzaakt.*
In het algemeen zijn mensen sterk geneigd de invloed van de situatie op gedrag te onderschatten (de fundamentele attributiefout).** Als echte groepsdieren zijn we extreem vatbaar voor de invloed van onze omgeving, zoals het gedrag van de mensen om ons heen, maar dat hebben we zelf niet in de gaten. We maken dus allerlei gevolgtrekkingen over mensen op basis van hun gedrag, zonder rekening te houden met de rol van de omgeving.
Confirmation bias
Een bijzondere situatie ontstaat als wij zelf die omgeving zijn. Denk bijvoorbeeld aan conflicten waarin beide betrokkenen vinden dat hun eigen gedrag enkel een reactie is op het gedrag van de ander, zodat een spiraal van wederzijdse verwijten ontstaat.
Zo zijn er veel voorbeelden waar mensen zelf de situatie creëren waarop anderen reageren. Als je bijvoorbeeld aan iemand vraagt: ‘Waarom is economische groei belangrijk?’, dan lok je een meer ‘rechtse’ reactie uit dan als je vraagt: ‘Waarom is natuurbescherming belangrijk?’ (We zien dit ook geregeld in interviews met politici.) Onderzoek naar confirmation bias laat zien dat je de vraag over economische groei eerder stelt aan iemand van wie je aanneemt dat hij rechts is dan links persoon. Vervolgens zul je in het eerste geval ook uit het antwoord concluderen dat de ander inderdaad rechts is, dan wanneer je vragen hebt gesteld die meer linkse antwoorden uitnodigen. Je beseft hierbij niet dat je door je eigen vraag een beperking (constraint) hebt gecreëerd voor de mogelijke reacties van de ander.
Je zou denken dat mensen de invloed van de situatie beter zien wanneer ze die situatie zelf hebben veroorzaakt, maar niets is minder waar. Juist als mensen zelf een actieve rol hebben in een interactie, hebben ze minder aandacht over om rekening te houden met de situatie waar die ander op reageert – in dit geval een situatie die ze zelf creëren. Ze trekken conclusies op basis van dit gedrag, in lijn met de verwachting die ze al hadden, en dan is de self-fulfilling prophecy compleet.
Kritisch zelfonderzoek was schijnvertoning
Het contact van NRC-journalist Hugo Logtenberg met Hans Wijers lijkt haast een studieboek-voorbeeld van dit proces. Logtenberg stelde Wijers vragen over uitspraken die hij ‘volgens meerdere aanwezigen’ had gedaan, somde deze uitspraken puntsgewijs op en zei ‘videomateriaal’ in bezit te hebben. Dit is stap 1, waarin men de mogelijke reacties van de ander beperkt. Stel je maar voor dat je Wijers bent: je weet niet meer dat je dat hebt gezegd, maar je beseft dat je een enorm risico neemt als je het ontkent. Want als die filmopname tevoorschijn komt of de getuigen naar voren komen, wordt het een mega-afgang. Dus heel begrijpelijk bood hij excuses aan voor uitspraken die hij niet had gedaan: stap 2. Omdat hij het niet met zekerheid wist, hield hij het opzettelijk vaag: ‘mijn eerdere uitspraken”. Dit werd niettemin door NRC (door Logtenberg, de hoofdredactie én de ombudsman) opgevat als extra bevestiging van de specifieke uitspraken die Wijers niet had gedaan: stap 3.
In het algemeen wordt perceiver-induced constraint door psychologen níet gezien als een slinkse beïnvloedingstruc. Het is eerder zo dat mensen onbewust en onbedoeld het gedrag van de ander beïnvloeden in stap 1, en verkeerde conclusies trekken in stap 3. Ik vermoed dat dit bij Logtenberg en zijn collega’s ook zo is gegaan. Journalisten zijn mensen en dit zijn vergeeflijke menselijke gebreken. Kwalijker vind ik de gemakzuchtige reflectie achteraf. Er zijn zoveel vragen gesteld, en telkens zijn die weggewoven met de reactie dat er meerdere getuigen waren en dat Wijers het zelf had erkend met zijn excuses. Het zogenaamde kritische zelfonderzoek was in die zin een schijnvertoning. (En dan laat ik nog achterwege de reflectie met helikopter-perspectief, op de vraag of NRC zelf óók weer werd bespeeld door anderen, nl. rijke ondernemers die GroenLink-PvdA niet in het kabinet willen hebben.)
Bedenk ook dat de getuigen die nu door de Volkskrant-journalisten zijn gevonden en die de uitspraken van Eric Smit ondersteunen, ook door NRC gevonden hadden kunnen worden – als men ernaar had gezocht. Dat dit niet is gedaan, illustreert een ander aspect van de confirmation bias: als mensen eenmaal een bepaalde mening of voorkeur hebben, hebben ze een onbewuste neiging om informatie te vermijden die daarmee in strijd is. Ze gaan daar in elk geval niet actief naar op zoek.
Reële gevolgen
Er is een groot schemergebied tussen moedwil en misverstand, tussen kwade opzet en onwetendheid anderzijds. Dat komt door de onbewuste neiging om onwelkome informatie te vermijden of verdraaien (mijn boek Mijn ego heeft altijd gelijk gaat hierover). We hebben allemaal wel blinde vlekken voor informatie die niet bij onze overtuigingen of voorkeuren past. Maar in bepaalde beroepen (zoals wetenschapper en journalist) heb je de verantwoordelijkheid om je daarboven te verheffen; om álles te onderzoeken, ook – juist – wat je niet uitkomt.
Dit is des te belangrijker omdat de berichtgeving door NRC ook reële consequenties heeft. De informatie van het nieuwe kabinet ziet er totaal anders uit zonder Wijers. NRC heeft excuses gemaakt en gerectificeerd, maar in de sociale realiteit waar we met z’n allen in leven, is er geen ‘undo’-knop waarmee je een verkeerde handeling ongedaan kan maken. Elke handeling kleurt het totaalbeeld, raakt volledig verstrengeld met andere gebeurtenissen, waarna een nieuwe realiteit ontstaat die niet meer is terug te spoelen. De privé-app van Wijers was nooit openbaar geworden zonder de eerste valse beschuldigingen. Hij had niet hoeven terugtreden als informateur. Zijn economische en zakelijke kennis was niet verloren gegaan aan de onderhandelingstafel. Buma had vermoedelijk geen uitspraak gedaan over de onmogelijkheid van een coalitie met GroenLinks-PvdA – een uitspraak die hij later weer relativeerde, maar die eenmaal is gedaan en daardoor óók alweer reële consequenties heeft.
Het Thomas-theorema*** drukt dit alles kernachtig uit: Als mensen situaties als reëel definiëren, zïjn ze reëel in hun gevolgen. Ook in dit opzicht hebben we hier een fraai tekstboek-voorbeeld van sociale psychologie in het echte leven gezien.
*Gilbert, D.T. & Jones, E.E. (1986). Perceiver-induced constraint: Interpretations of self-generated reality. Journal of Personality and Social Psychology, 50, 269–280.
**Gilbert, D. T., & Malone, P. S. (1995). The correspondence bias. Psychological bulletin, 117(1), 21.
***The child in America: Behavior problems and programs. W.I. Thomas & D.S. Thomas. NY: Knopf, 1928: 571–572. https://en.wikipedia.org/wiki/Thomas_theorem#cite_note-1