EPARuim een derde van de Tsjechen vindt niet dat Rusland de hoofdschuldige is aan de oorlog.

  • Bart Rutten

    redacteur Nieuwsuur

  • Saskia Dekkers

    correspondent Europa

  • Bart Rutten

    redacteur Nieuwsuur

  • Saskia Dekkers

    correspondent Europa

De propagandamachine van het Kremlin draaide dit jaar overuren en dat lijkt de publieke opinie te beïnvloeden. Vooral in Midden- en Oost-Europese landen wint Poetins narratief over de Oekraïne-oorlog terrein. Een Tsjechische filmmaker deed daarom een opmerkelijk experiment.

Hij nam drie Ruslandgezinde complotdenkers mee naar het front in een poging ze te confronteren met de verschrikkingen van de oorlog en hun eigen diepgewortelde overtuigingen. Het leidde tot een documentaire – Change My Mind – die in meerdere landen in de bioscoop draait.

Spoiler: de complotdenkers veranderden niet tot nauwelijks van gedachten. Poetin is in hun ogen geen dader maar slachtoffer. Hoe kan het dat ze zo volharden in hun gelijk?

Een fragment uit Change My Mind:

Zelfs een bezoek aan een Oekraïens massagraf overtuigt de complotdenkers niet

“Verwacht geen wonderen als je probeert complotdenkers te overtuigen”, zegt bijzonder hoogleraar radicalisering en complotdenken Jan-Willem van Prooijen. Hij is dan ook niet verrast door de uitkomst van de documentaire. “Bij complottheorieën is bekend dat mensen heel veel doen die theorie in stand te houden.”

Maar, voegt Van Prooijen daaraan toe: “Dat betekent niet dat je het niet moet proberen.” De poging van de Tsjechische regisseur Robin Kvapil was een moedige, al had die niet het gewenste effect op de drie complotdenkers.

Mogelijk heeft de documentaire zelf wél effect. In Tsjechië is er al veel discussie over. De film is ook te zien in Slowakije, Estland, Letland en Litouwen. De makers hopen dat ook Nederlandse bioscopen of omroepen Change My Mind gaan uitzenden.

Ruk naar populistisch rechts

Een van de initiatiefnemers voor de documentaire is de Tsjechische president Petr Pavel. Hij zag de populistisch-rechtse partijen terrein winnen bij de verkiezingen in oktober en merkt dat het pro-Russische sentiment in zijn land toeneemt. Uit een peiling van onderzoeksinstituut STEM blijkt dat 36 procent van de Tsjechen vindt dat Rusland niet de hoofdschuldige is aan de Oekraïne-oorlog.

Tsjechië krijgt binnenkort een nieuwe regering met daarin onder meer de SPD: een uiterst rechtse anti-immigratiepartij die Poetins standpunt over de Oekraïne-oorlog verspreidt. De partij is niet blij met Change My Mind. Het is “exhibitionistische rommel” en “eenzijdige propaganda”, vindt parlementariër Jaroslav Foldyna. Zelf heeft hij de documentaire overigens niet gezien.

Verslaggever Saskia Dekkers sprak met een van de hoofdrolspelers van de documentaire:

‘Ik heb geen idee waarom ik heb meegedaan’

Hoewel het overgrote deel van Europa Oekraïne steunt, is de Tsjechische tendens in meer landen te zien. Uit cijfers van het Amerikaanse onderzoeksinstituut Pew Research Center blijkt dat in Griekenland, Hongarije, Italië, Polen en Turkije een groeiend aantal mensen positief denkt over Rusland en Poetin. Datzelfde onderzoek laat zien dat jongeren in die landen Ruslandgezinder zijn dan ouderen.

Desinformatieoorlog

EU-medewerkers monitorden de afgelopen maanden sociale media als Telegram en Facebook en concluderen dat de desinformatieoorlog woedt als nooit tevoren. Het Kremlin verspreidt meerdere opmerkelijke complottheorieën. Bijvoorbeeld dat westerse huursoldaten Oekraïense burgers aanvallen en dat Europese ‘elites’ handelen in Oekraïense kinderen.

Als mensen zulke verhalen geloven, en een trip naar het front brengt ze niet op andere gedachten, wat werkt dan wel? Complotdenkdeskundige Van Prooijen heeft veel vertrouwen in online waarschuwingslabels. Het idee is dat socialmediagebruikers content kunnen aanmerken als nepnieuws, waardoor anderen een onbetrouwbaarheidsmelding krijgen als ze datzelfde bericht in hun tijdlijn krijgen. “In tegenstelling tot wat veel mensen denken, heeft dat wel degelijk effect.”

Een andere optie is dat mensen minder vatbaar worden voor complottheorieën door ze te trainen in kritisch denken, zegt Van Prooijen, bijvoorbeeld via onderwijs. Complotdenkers zeggen vaak dat ze kritisch zijn, in werkelijkheid blijkt uit onderzoek dat goedgelovigheid hen richting broodjeaapverhalen drijft.

In augustus publiceerde de hoogleraar samen met Slowaakse sociologen en psychologen een onderzoek naar de relatie tussen complottheorieën en oorlog. Conclusie: complottheorieën kunnen polarisatie, haat en zelfs oorlogslust aanwakkeren. Het bewijst volgens Van Prooijen eens te meer dat overheden er goed aan doen zulke theorieën actief te bestrijden, zowel online als offline.