Nieuwsuur

  • Mark Schrader

    verslaggever Nieuwsuur

  • Mitchell van de Klundert

    redacteur Nieuwsuur

  • Mark Schrader

    verslaggever Nieuwsuur

  • Mitchell van de Klundert

    redacteur Nieuwsuur

ASML heeft vorig jaar een essentieel onderdeel voor een chipmachine verkocht aan een militair onderzoeksinstituut van één van China’s belangrijkste defensiebedrijven, CETC. Ook een Chinees quantum-instituut was klant. Dit blijkt uit onderzoek van Nieuwsuur op basis van vertrouwelijke informatie van ASML.

De leveringen aan deze Chinese klanten zijn opvallend. In 2023 schreef de Nederlandse regering nog dat er een groot risico bestaat dat Nederlandse geavanceerde technologie wordt gebruikt voor “de ontwikkeling van Chinese militaire technologie en kan worden ingezet bij het schenden van de mensenrechten door de Chinese staat.”

Veel chipmachines en onderdelen vallen vanwege die zorgen onder strenge exportregels. Ze mogen alleen de grens over als de overheid toestemming geeft. Maar die toestemming is niet vereist voor de export van verschillende belangrijke producten voor de klanten van ASML die Nieuwsuur onderzocht.

Raketsystemen en drones

Het militaire onderzoeksinstituut dat een product kocht bij ASML is een dochterbedrijf van de China Electronics Technology Group Corporation (CETC). Dit staatsbedrijf is een van China’s belangrijkste defensieconcerns. De Chinese overheid noemt het een “militair-industriële groep”. CETC ontwerpt en produceert hoogwaardige militaire technologie, bijvoorbeeld voor gebruik in raketsystemen en drones.

Het instituut met de naam “24e Onderzoeksinstituut van CETC” is gevestigd in de miljoenenstad Chongqing. Het kocht in 2024 een onderdeel van ASML om een chipmachine af te stellen.

Het instituut maakt geen geheim van zijn militaire banden. Volgens een eigen brochure bevindt zich in het instituut het enige nationale laboratorium voor militaire computerchips in China. Het instituut werkte volgens een lokale overheid ook mee aan het Chinese ruimtevaartprogramma Shenzhou en het Tiangong-ruimtestation. Het 24e Onderzoeksinstituut heeft niet gereageerd op vragen van Nieuwsuur.

ASML: overheid is verantwoordelijk

ASML wil niet ingaan op vragen over haar klanten. In een reactie aan Nieuwsuur schrijft het bedrijf dat het zich strikt houdt aan alle geldende wet- en regelgeving. “Het lijstje dat jullie met ons deelden bevat oudere, generieke onderdelen en materialen die niet onderhevig zijn aan enige vergunningplicht in verband met export control beperkingen of sancties.”

Volgens ASML gaat het bij de machines die aan Chinese chipfabrikanten zijn verkocht om “oude technologie waarmee niet de meest geavanceerde chips gemaakt kunnen worden”. Ook schrijft de chipmachinefabrikant: “Leveranciers, zoals ASML, kunnen niet zelf inschatten of een chipfabrikant in China wel of niet onder een exportcontroleregime moet vallen. Nationale veiligheid is een verantwoordelijkheid van overheden.”

De volledige reactie van ASML staat hier.

Chipmachine naar quantuminstituut

Uit ons onderzoek komt naar voren dat ASML in 2024 nog een opvallende klant had in China: een onderzoeksinstituut voor quantumtechnologie. De Nederlandse Militaire Inlichtingen en Veiligheidsdienst (MIVD) waarschuwt juist expliciet voor de ontwikkeling van quantumtechnologie door China.

Het gaat om de Shenzhen International Quantum Academy, dat volgens import- en exportgegevens op 5 februari 2024 een zogenoemde “Deep UV lithografiemachine” (DUV) van ASML ontving.

Het instituut schrijft op haar website onder andere onderzoek te doen naar “quantum sensing”. Dit is een techniek om met extreem hoge nauwkeurigheid metingen te verrichten. De MIVD waarschuwt in haar laatste jaarverslag nadrukkelijk voor de Chinese interesse in quantum sensing. De techniek is volgens de MIVD militair inzetbaar, bijvoorbeeld voor kwantumradars om onderzeeboten te detecteren, “waardoor hun grootste kracht, te weten ‘onzichtbaarheid’, teniet wordt gedaan”.

“Het staat buiten kijf dat dit gevoelige technologie is”, zegt Rem Korteweg, geopolitiek-expert van Instituut Clingendael. “Hierbij zit ik me echt af te vragen: wat zijn de overwegingen geweest om deze order uit te voeren? Wetende dat er heel grote zorgen zijn over wat quantum voor de nationale veiligheid gaat betekenen.”

Nieuwsuur heeft niet kunnen vaststellen welk type DUV-machine het quantuminsituut begin 2024 heeft ontvangen. Ook is onduidelijk of ASML hier vooraf toestemming van het ministerie van Buitenlandse Zaken voor nodig heeft gehad. Zowel ASML als het ministerie willen over individuele bedrijven en leveringen geen uitspraken doen.

Ministerie: niet alles is cruciaal

Het ministerie van Buitenlandse Zaken noemt de export naar de Chinese defensie-industrie in zijn algemeenheid “om meerdere redenen onwenselijk”.

In een antwoord op vragen van Nieuwsuur schrijft het ministerie: “De AIVD en MIVD waarschuwen in hun jaarverslagen al langer dat China de grootste bedreiging vormt voor de Nederlandse economische en kennisveiligheid. Ook werkt China militair samen met Rusland, en leveren Chinese bedrijven zowel dual-use als militaire goederen voor de Russische oorlogsindustrie.”

In een reactie op dit verhaal schrijft het ministerie: “Niet alle hoogtechnologische goederen zijn ook per definitie gevoelig en vergunningplichtig in de zin van het exportcontrolebeleid. Ten aanzien van onderdelen van lithografiemachines is dit ook het geval. Lithografiemachines bevatten veel onderdelen, technologieën en software. Alle onderdelen zijn nodig om een machine te laten functioneren, maar niet alle onderdelen hebben een cruciale/strategische rol.”

Het exportbeleid van de Nederland is volgens het ministerie gericht op het controleren van producten waarvoor wel een vergunning nodig is. Voor alle andere producten geldt er dus geen controle en “staat het exporteurs vrij om ongecontroleerde goederen te exporteren naar China”.

De volledige reactie van het ministerie staat hier.

Wel degelijk cruciaal

We legden de bewuste onderdelen die vorig jaar naar de genoemde Chinese klanten van ASML zijn gegaan, voor aan vier deskundigen. Die zeggen afzonderlijk van elkaar dat die onderdelen wel degelijk cruciaal zijn voor de werking van een chipmachine.

“Het is lastig dat je op de export van die onderdelen dus totaal geen zicht hebt als Nederlandse overheid”, zegt Judith Huismans China-expert bij RAND Europe en voormalig hoofdonderzoeker van Datenna. Ze noemt het een mogelijkheid om een algehele exportrestrictie in te voeren voor onderdelen voor chipmachines. “Je zegt daarmee niet dat ASML niets meer naar China mag exporteren, maar het geeft de overheid wel meer zicht en handvatten.”

Nieuwsuur heeft niet kunnen vaststellen in welke eindproducten de computerchips belanden die worden gemaakt met de ASML-machines. De klanten van ASML in China wilden hierover geen vragen beantwoorden.

Amerikaanse sanctielijsten

Uit het onderzoek van Nieuwsuur blijkt verder dat ASML in 2024 producten verkocht aan chipmaker GTA Semiconductor. Dit bedrijf is uiteindelijk in handen van CEC, een groot technologiebedrijf dat volgens de Chinese overheid een militair-industriële groep is.

Ook chipmakers Si En (Qingdao) en Semiconductor Manufacturing Beijing Corporation (SMBC), dat onderdeel is van chipproducent SMIC, waren in 2024 klant bij ASML. Deze bedrijven worden door de Amerikaanse overheid in verband met leveringen aan de Chinese krijgsmacht en staan om die reden op Amerikaanse sanctielijsten.

De klanten van ASML lieten we beoordelen door het Amerikaanse Wirescreen en Nederlandse Datenna. Deze bedrijven zijn wereldwijd de belangrijkste experts in de achtergronden van Chinese bedrijven. Overheden raadplegen ze bij het beoordelen van exportvergunningen. Meer hierover lees je in onze onderzoeksverantwoording.