De beslissing om naar Polen te komen maakte Kateryna Zoernadzji (44) in één dag. Meteen na het uitbreken van de grootschalige Russische invasie in Oekraïne ging haar ex-man vechten aan het front, zij stapte in een auto met haar schoonzus, drie kinderen, een kat en hond en al hun kleren. Twee dagen stonden ze in de file voor de grens, totdat ze Polen bereikten. „De Polen waren bij onze aankomst heel aardig”, vertelt Zoernadzji via een . „We kregen ontzettend veel hulp en steun.”
Ze genoot van Warschau, waar ze verbleef. „De parken, de geweldige wegen, goede koffiebars – eigenlijk verliep alles goed.”
Maar dat veranderde toen haar zesjarige zoontje naar de kleuterschool . „Op een dag kwam hij thuis en zei dat Poolse klasgenootjes – hij was het enige kindje uit Oekraïne – hadden gezegd dat Oekraïne de oorlog nooit zal winnen en Oekraïne onderdeel is van Rusland”, vertelt Zoernadzji. „Dat waren zesjarige kinderen. Die moeten dat thuis of op televisie gehoord hebben. Ik was in shock.”
Het was een eerste waarschuwing voor wat zou gaan komen.
De school trad op en gaf voorlichting over Polen en Oekraïne en vertelde de kinderen dat de twee buurlanden bevriend waren. Maar even later ging het weer mis. „Mijn zoontje kwam huilend de school uit. Zijn Poolse klasgenootjes hadden hem bespuugd, geslagen en tussen zijn benen geschopt.”
Een Poolse automobilist opende zijn raam en begon te schreeuwen dat ik een ‘Oekraïense hoer’ was
Kateryna Zoernadzji
Oekraïense
Ze verhuisde naar Wroclaw, in het westen van Polen, waar haar kind naar een betaalbare internationale school kon. „Ik hoopte dat mijn zoontje op een school met kinderen uit verschillende landen niet gepest zou worden en zich geen buitenstaander zou voelen.”
Maar in Wroclaw werd het erger. Op een ochtend parkeerde ze haar auto – met Oekraïense kentekenplaten – gedeeltelijk op een zebrapad om haar zoontje snel bij school af te zetten. „Een Poolse automobilist opende zijn raam en begon te schreeuwen dat ik een ‘Oekraïense hoer’ was die ‘terug moest naar Oekraïne om daar te gaan foutparkeren’. Terwijl ik met mijn zoontje naar school liep, bleef hij maar schreeuwen en achter ons aan rijden.”
Ze voelde zich alleen in Wroclaw – haar Oekraïense vrienden zaten in Warschau, haar ex-man vocht aan het front, ondertussen hadden haar moeder en tante in Oekraïne dagelijks te maken met raketaanvallen.
Weer kreeg ze bonje. Terwijl ze terug naar huis reed van de vlooienmarkt, zat een „nerveuze” Poolse automobilist achter haar. „Er was een wegversperring en hij vond dat ik te langzaam ging. Maar ik kan goed rijden, ik ben Oekraïne gewend”, grapt Zoernadzji. De automobilist liet haar stoppen en deed zijn raam open, vertelt ze. „Hij riep dat ik terug moest naar Oekraïne, dat ik niet welkom was in Polen en ik hun geld misbruikte.”
Na twee jaar in Polen te hebben gewoond, besloot ze terug te keren naar Oekraïne.
Geen voorpaginanieuws meer
Aan het begin van de grootschalige Russische invasie werden Oekraïners met open armen ontvangen, maar de afgelopen tijd krijgen ze steeds vaker te maken met scheldpartijen en fysiek geweld. zijn er niet, maar de politie in Warschau registreerde in de eerste helft van dit jaar al bijna evenveel meldingen van haatmisdrijven als in het gehele jaar ervoor.
Die kentering kan niet los gezien worden van het politieke klimaat in Polen. Sinds de conservatief-nationalistische Karol Nawrocki in juni aantrad als president van Polen, zijn Oekraïners onderdeel van een politieke strijd – die niet gunstig uitpakt voor de ongeveer miljoen Oekraïners in Polen.
Tot ieders verrassing was het niet de patriot Nawrocki, maar zijn progressieve uitdager Rafal Trzaskowski van de partij van premier Donald Tusk (KO) die tijdens de verkiezingen Oekraïners in Polen tot een prominent verkiezingsthema maakte. In de hoop rechtse stemmen te winnen sprak hij zich uit tegen financiële steun voor niet-werkende Oekraïners. Zijn strategie mislukte – hij verloor tegen alle verwachtingen in de verkiezingen – en het negatieve sentiment tegenover Oekraïners werd groter.
Sindsdien is een fysieke of verbale aanval op een Oekraïner geen voorpaginanieuws meer in Polen. Sterker nog, het gebeurt bijna dagelijks. In Warschau vielen eind oktober twee Polen twee Oekraïense medewerkers van een winkel aan met boksbeugels. Zij worden onder meer vervolgd vanwege ‘het beledigen en bedreigen van Oekraïense burger op basis van nationaliteit’.
In Leszno, een stadje in het westen van Polen, werd begin november een 49-jarige vrouwelijke Oekraïense taxichauffeur aangevallen door een zestienjarige passagier. De jongen is aangehouden door de politie. De dochter van de taxichauffeur zegt tegen NRC dat haar moeder niet in staat is erover te praten vanwege „haar zeer slechte psychische staat”.
En in Wroclaw werd eind september een auto met Oekraïense kentekenplaten bespoten met de tekst ‘ga naar het front’. Het zijn recente incidenten die het nieuws wél haalden. Maar, zegt Oleksandr Pestrykov van Ukrainski Dom, een stichting die Oekraïners in Polen ondersteunt, op zijn kantoor in Warschau: „Bijna elke dag zien we berichten van Oekraïners – vooral oudere vrouwen en moeders met kinderen – die op straat verbaal of fysiek worden aangevallen.”
In opiniepeilingen daalt de steun voor Oekraïners in Polen hard. De helft van de Polen vindt dat de regering te genereus is in de ondersteuning van Oekraïense vluchtelingen. Bovendien steunt nog maar 48 procent van de ondervraagden het opvangen van Oekraïners. Dat was een maand na het uitbreken van de grootschalige Russische invasie in Oekraïne nog 94 procent.
Vooral de financiële steun en gratis toegang tot sociale voorzieningen leiden tot ophef in Polen, terwijl 78 procent van de Oekraïners in Polen werkt. Dat is meer dan in elk ander Europees land. Bovendien blijkt uit onderzoek dat Oekraïners meer bijdragen aan de Poolse staatskas dankzij afgedragen belastingen, dan dat ze aan steun ontvangen.
Rood-zwarte vlag
Toch is de financiële steun voor Oekraïners een politiek mikpunt. Nadat Trzaskowski een verkiezingspunt maakte van de 800 zloty (ongeveer 190 euro) die gezinnen maandelijks krijgen per kind, ging president Nawrocki met deze kinderbijslag aan de haal. Hij forceerde een wet waarbij Oekraïners deze kinderbijslag alleen krijgen als ze werken.
„Voor de meeste Oekraïners is dat geen probleem, omdat driekwart werk heeft”, zegt Pestrykov van Ukrainski Dom. „Deze wet treft vooral de meest kwetsbaren, die niet kunnen werken: zoals gepensioneerden die zich ontfermen over hun kleinkinderen of alleenstaande moeders met kinderen met een beperking die voltijds zorg nodig hebben. Zij hebben die kinderbijslag het hardst nodig en krijgen die niet meer.”
Als Polen een rijke Oekraïner zien, dan snappen ze niet hoe dat mogelijk is
Vladyslava Lohatsjova
psycholoog
Ook premier Donald Tusk draagt bij aan het veranderde klimaat in Polen. Niet in woorden – herhaaldelijk zegt hij dat „anti-Oekraïense sentimenten niet moeten worden toegelaten”. Maar nadat er geweld was uitgebroken bij een rapconcert van een Wit-Russische rapper in het nationale stadion in Warschau zette hij zonder rechtszaak direct 57 Oekraïners het land uit. Bovendien waren velen van hen slechts getuige van de rellen of ze waren over dranghekken geklommen waardoor ze in een ander vak stonden dan waarvoor ze betaald hadden.
Het ferme optreden van Tusk kwam voort uit de ophef die was ontstaan omdat er met enkele nationalistische Oekraïense vlaggen werd gezwaaid. De rood-zwarte vlag van het Oekraïense bevrijdingsleger (UPA) is in Oekraïne een symbool van verzet tegen de Russen en wordt nu veelvuldig gebruikt, maar in Polen herinnert het aan de massamoord in Wolynië – waarbij tijdens de Tweede Wereldoorlog zo’n honderdduizend Polen werden vermoord door nationalistische Oekraïners.
Lees ook
In de akkers van Wolynië ligt de verklaring voor Poetins obsessie met ‘nazi’s’ in Oekraïne
Zoom in
Al deze incidenten krijgen extra brandstof door pro-Russische en anti-Oekraïense desinformatie, die in Polen welig tiert op het internet. Aangewakkerd door radicaal-rechtse politici die bij het minste of geringste akkefietje in de richting van Oekraïners wijzen.
Die desinformatie vindt een makkelijke voedingsbodem omdat Polen een vrij stereotype beeld hebben van Oekraïners, zegt de Oekraïense psycholoog Vladyslava Lohatsjova in een Warschause koffiebar. „Polen zien Oekraïners als boeren, die naar Polen kwamen om te werken”, zegt Lohatsjova die zelf naar Warschau vluchtte in 2022. „Ik had mijn eigen bedrijf in Odesa, verdiende goed en ik rijd rond in een grote Jeep. Maar als Polen een rijke Oekraïner zien, dan snappen ze niet hoe dat mogelijk is – Oekraïne is in hun ogen arm en corrupt.”
Opgelucht
Vluchtelingen, zoals zij, zijn anders dan de Oekraïense arbeidsmigranten waar Polen al jaren voor de oorlog mee te maken kreeg. „Ik vluchtte omdat mijn stad werd gebombardeerd”, zegt Lohatsjova. „Ik vluchtte niet omdat ik financiële steun nodig had.”
Wat voor impact de veranderde atmosfeer in Polen voor Oekraïners heeft, is onbekend. Er zijn geen grote onderzoeken onder Oekraïners in Polen gehouden. „Uit eigen ervaring kan ik alleen zeggen dat steeds meer mensen overwegen om te vertrekken uit Polen vanwege de toenemende xenofobie”, zegt Pestrykov van Ukrainski Dom.
Een van hen was Zoernadzji, die van Warschau naar Wroclaw verhuisde vanwege de pesterijen tegen haar zoontje. Nu ze weer in Kyiv woont is ze opgelucht, ook al moest het video-interview een dag uitgesteld worden vanwege de nachtelijke – ze had de hele nacht niet geslapen. „Een paar weken geleden sneuvelden de ramen nog omdat een raket insloeg tegenover ons appartement”, zegt Zoernadzji. „Dus misschien was terugkeren niet de slimste keuze, maar ik zie dat mijn zoontje zich hier beter voelt.”
Geef cadeau
Deel
Mail de redactie
NIEUW: Geef dit artikel cadeau
Als NRC-abonnee kun je elke maand 10 artikelen cadeau geven aan iemand zonder NRC-abonnement. De ontvanger kan het artikel direct lezen, zonder betaalmuur.
De journalistieke principes van NRC