Een pratende vis van glas steekt z’n kop omhoog en begint te praten over microplastics, kunstmest en pesticiden en waar petroleum tegenwoordig allemaal in te vinden is. Waar je z’n staart verwacht, tillen de wortels van een mangroveboom het dier omhoog uit het dunne laagje water op de vloer. Het water is modderig door de tropische kamerplanten die erin staan.
Exposities
Beyond Surrealism. T/m 6/4/2026, Depot Museum Boijmans Van Beuningen, Rotterdam.
Het fantastische landschap: een nieuwe kijk op surrealisme. T/m 26/2/2026, Museum Arnhem, Arnhem.
: hoe surrealistisch de beeldtaal van de internationaal succesvolle, hedendaagse Franse kunstenaar Laure Prouvost (1978) eigenlijk is. Niet alleen in de zin van ‘droomachtig’ en ‘onwerkelijk’, maar ook als iemand in de voetsporen van de avant-garde kunststroming. Aan het begin van de twintigste eeuw verzetten de surrealisten zich tegen de ratio en het maatschappelijke keurslijf. Zij zagen in het onderbewustzijn en de ongecontroleerde verbeelding manieren om de wereld bevrijden – bijvoorbeeld met collage’s en fantasiedieren.
In het Depot van Museum Boijmans Van Beuningen is Prouvosts werk nu te zien als onderdeel van Beyond Surrealism.
Tegelijkertijd toont Museum Arnhem de expositie Het fantastische landschap, die ook het werk van bekende surrealisten met dat van hedendaagse kunstenaars combineert.
In beide tentoonstellingen valt op hoe actueel de beeldtaal en werkwijze van de surrealisten als geestverruimende kracht nog altijd is, ook bij kunstenaars die zichzelf helemaal niet als surrealist identificeren.
Laure Prouvost, Las Pozas Gathering, 2025.
Foto Natascha Libbert
Zoom in
Een van de vissen uit de installatie van Laure Prouvost.
Foto Natascha Libbert
Zoom in
Soms is de link heel letterlijk. Prouvost gebruikt bijvoorbeeld veel geschreven taal in haar werk. Een kamerplant krijgt een bordje ‘I am thirsty‘, waarmee ze de levende plant verder tot leven wekt. Taal is voor Prouvost een beeld, en beeld is een taal. Uit de Boijmans-collectie koos ze voor Le Miroir vivant (1928) van René Magritte, die niet een persoon schilderde die in lachen uitbarst, geen horizon, geen kast en geen vogelgeluiden schilderde (hoe zou dat moeten?) – maar de Franse woorden ervoor in onderling verbonden tekstwolkjes op het doek penseelde.
Mens-dier-hybride
Taal speelt ook een belangrijke rol in de mooiste van de zes installaties: My Appropriation of Her Holy Hollowness (2021-2025) van de Duitse kunstenares Raphaela Vogel (1988). Uit ronde speakers, die aan vijf lange palen aan het plafond hangen, klinkt een variatie op een lied uit Schuberts Winterreise: maar dan met de tekst van een kille, bijtende afscheidsbrief die Vogel van haar ex ontving. Aan de lange palen hangen gespiegelde, .
Aan de wand in dezelfde ruimte hangt Dalí’s portret van Shirley Temple als leeuw, met een vleermuis op haar hoofd. Mens, dier, man, vrouw, oud, nieuw: het loopt allemaal door elkaar.
Vaak zijn dit soort transhistorische tentoonstellingen sterk vanwege de contrasten: hier valt op hoe modern het surrealistische werk oogt tussen de hedendaagse kunst. Bijvoorbeeld ook het andere werk van Dalí dat Vogel uitkoos. Dat zijn twee schilderijlijsten in de vorm van mensfiguren die op elkaars schouder leggen. Het schilderij toont een leeg landschap met gedekte tafels. ‘Wil je me een gunst doen? Blijf dan bij me weg’, klinkt het uit de speakers. De woestenij van binnen.
Raphaela Vogel, deel van de installatie My Appropriation of Her Holy Hollowness, 2021-2025.
Foto Natascha Libbert
Zoom in
Surrealistisch landschap
De tentoonstelling in Arnhem, over de betekenis van het landschap in het surrealisme, bouwt voort op een eerdere expositie uit het Britse The Hepworth Wakefield. Die tentoonstelling bracht al oudere kunst en hedendaagse kunst samen. Museum Arnhem voegt daar werken uit de eigen collectie aan toe (oud, nieuw, Nederlands, internationaal). Daardoor krijgt de expo soms onbedoeld iets van een cadavre exquis – de bekende surrealistische tekenoefening, waarbij de één de onderste helft van een figuur tekent, en de ander de bovenste helft, zonder elkaars werk te bekijken. Het is véél dat de tentoonstelling wil: landschap, Nederlands surrealisme, hedendaags surrealisme – iets meer focus was goed geweest.
Foto’s van Dora Maar in Museum Arnhem.
Foto Eva Broekema
Zoom in
Installatie in Museum Arnhem van Ro Robertson: I turned myself into a stream (2024) en an ever changing passage (2024).
Foto Eva Broekema
Zoom in
Ook hier valt op hoe naadloos oude en nieuwe kunst in elkaar overlopen: zoals in de zaal over water als metafoor voor het innerlijke. Hier hangen bijvoorbeeld foto’s van Dora Maar (1907-1997), die de ronde vormen van een half onder water gelegen scheepsschroef kon fotograferen alsof het een portret is met grote psychologische diepgang: wat speelt er onder dat oppervlakte, waar ronde, visachtige vormen uit omhoog priemen?
Ernaast staat een net zo mysterieuze dubbele installatie van golvend staal I turned myself into a stream (2024) en (2024) van de Britse Ro Robertson (1984). Zoals de surrealisten vanuit het onderbewuste wilden werken, is dit sculptuur intuïtief gemaakt. De kunstenaar wil er de starre omgang met gender mee bevragen. Het scheepsstaal , en meer als een zeil om mee weg te scheren.
Wael Shawky, The Gulf Project Camp (2019)
Foto courtesy Lisson Gallery
Zoom in
In de zaal over het politieke landschap zie je de magisch-futuristische landschapswezens van de Egyptische Wael Shawky (1971). De grote bronzen sculpturen uit zijn grotere serie The Gulf Project Camp verbeelden de historische machtsstrijd en het Amerikaanse imperialisme in de Golf-regio. Als futuristische krab of prehistorische dinosaurus kruipt het landschap nomadisch rond. Het laat zien hoe eigentijds en effectief de techniek van collage nog is: met de pootjes krijgt het landschap een intentie, iets waartoe je je concreet moet verhouden.
Beide tentoonstellingen gaan niet in op de huidige ontwikkelingen in kunstmatige intelligentie misschien wel surrealisme bij uitstek zijn. Schrijver en dichter André Breton (1896 – 1966) definieerde in zijn manifest over het surrealisme de stroming als ‘psychisch automatisme’. Dat klinkt ook als een definitie van generatieve AI. De associaties liggen voor het oprapen: een plaatjesgenerator van OpenAI heet DALL-E, en wie AI vraagt een klok te tekenen krijgt vrijwel letterlijk een werkende, smeltende klok.
Toch is de actualiteit overal. In een vrijwel lege ruimte toont Museum Arnhem een groot, theatraal werk van de Koreaanse (1990). De toeschouwer wordt omringd door een droomachtig, geschilderd landschap omrand door theatergordijnen. Lee schilderde een sprookjesachtig, verlaten landschap, geïnspireerd door de DMZ, de gedemilitariseerde zone tussen Noord- en Zuid-Korea. Met recht een surrealistisch landschap.
Haevan Lee, Battleground group III: Figment of melancholic soil, 2024.
Foto Rolf Hensel
Zoom in
Geef cadeau
Deel
Mail de redactie
NIEUW: Geef dit artikel cadeau
Als NRC-abonnee kun je elke maand 10 artikelen cadeau geven aan iemand zonder NRC-abonnement. De ontvanger kan het artikel direct lezen, zonder betaalmuur.
De journalistieke principes van NRC