AFPDe Belarussische president Loekasjenko en de Russische president Vladimir Poetin

  • Annabel van Gestel

    redacteur Online

  • Annabel van Gestel

    redacteur Online

Belarus liet afgelopen weekend 123 politieke gevangenen vrij. In ruil daarvoor verlichtte de VS sancties op een belangrijk Belarussisch exportproduct: kunstmest. Voor de vrijgelaten gevangenen was het een dag vol opluchting en blijdschap, maar achter de deal schuilen grote zorgen. Want dat Amerika de banden aanhaalt met het regime van Aleksandr Loekasjenko, betekent niet dat de mensenrechtensituatie in Belarus verbetert.

Loekasjenko geldt bovendien nog altijd als de trouwste bondgenoot van de Russische president Vladimir Poetin. Belarus diende in februari 2022 als springplank voor de Russische invasie in Oekraïne; Russische tanks en troepen trokken via Belarus Oekraïne binnen. En ook nu nog is Belarus een uitvalsbasis voor Russische troepen.

De deal tussen de VS en Belarus roept dus vragen op: over de motieven van de VS, de rol van Rusland en de prijs die Belarussen betalen voor deze ruil.

Loekasjenko krijgt precies zoveel bewegingsruimte als Poetin hem toestaat.

Belarus-expert Franka Hummels

Al jaren gelden er Amerikaanse en Europese sancties tegen Belarus, maar met de terugkeer van Donald Trump in het Witte Huis blijken deze ineens onderhandelbaar. In september liet Belarus al 52 gevangenen vrij in ruil voor het opheffen van Amerikaanse sancties tegen vliegmaatschappij Belavia. Dit keer heeft de VS sancties opgeheven tegen potas, een belangrijk bestanddeel van kunstmest, waarvan Belarus wereldwijd een van de grootste producenten is.

Amerikaanse functionarissen zeggen dat de toenadering tot Belarus is bedoeld om de Russische grip op Loekasjenko te verslappen. Maar volgens Belarus-expert Franka Hummels is het tegenovergestelde het geval. “De machtsbasis van Loekasjenko ligt in Rusland. Hij krijgt precies zoveel bewegingsruimte als Poetin hem toestaat.”

Deze deal moet dan ook niet worden gezien als een verbetering in de relatie tussen het Westen en Belarus, zegt Hummels. Volgens haar is het simpelweg een transactie tussen twee partijen die iets van elkaar nodig hebben. “Het opheffen van de potas-sancties is economisch gunstig voor Belarus, maar komt ook de VS goed uit. Trump heeft potas nodig. En hij kan dat alleen in Belarus krijgen. Dit is Trump op zijn transactioneelst.”

Dictator

Loekasjenko is sinds 1994 aan de macht en regeert zijn land als een dictator. In 2020 braken er grootschalige protesten uit nadat Loekasjenko de verkiezingswinst claimde. Die protesten werden met harde hand neergeslagen. De VS en de Europese Unie erkenden Loekasjenko niet als president en legden Belarus sancties op. Toen het land zich ruim een jaar later achter Rusland schaarde na de inval in Oekraïne, kwamen daar nog meer sancties bij.

AFPDemonstranten in Minsk in september 2020

Wie bovendien profiteert van de sanctieverlichting, is Poetin, zegt Hummels: “Als Trump in de toekomst sancties blijft wegnemen, en daar heeft hij al op gehint, dan kan Rusland producten via Belarus doorsluizen naar andere landen. Zakendoen met Loekasjenko betekent indirect dus dat je zakendoet met Poetin.”

Dit alles speelt zich af terwijl onderhandelingen over een einde aan de oorlog in Oekraïne in volle gang zijn. De timing van de deal is daarom opvallend, schetst Hummels. “Sanctieverlichting voor Belarus verzwakt de positie van Oekraïne, versterkt de positie van Rusland en doet afbreuk aan het idee dat Belarus medeplichtig is aan deze oorlog.”

Dat zegt ook Ilya Shcarbitski, voorzitter van MARA, de vereniging voor Belarussen in Nederland. “Deze deals met Belarus lijken meer bedoeld om Rusland tegemoet te komen, dan om Oekraïne te beschermen.”

Gevangenen als wisselgeld

Shcarbitski zegt blij te zijn voor de mensen die zijn vrijgekomen en hun families, maar ook voor hem heeft de ruil een “nare bijsmaak”. Hij ziet dat de mensenrechtensituatie in zijn thuisland alleen maar verslechtert. “De repressie vindt plaats op een grotere schaal dan ooit. Alles wordt in de gaten gehouden.”

De sanctieverlichting betekent volgens Shcarbitski dat Loekasjenko weer meer kan investeren in zijn veiligheidsapparaat. “Loekasjenko betaalt de politie grof geld om hem aan de macht te houden. Met de verkoop van potas kan hij zijn portemonnee weer spekken.”

Daarnaast wordt er gevreesd voor een nieuwe arrestatiegolf, voegt Hummels toe. Om in de toekomst vaker tot dit soort deals te komen, heeft Loekasjenko namelijk politieke gevangenen nodig om in te zetten als wisselgeld. “Dat hebben we in het verleden ook gezien, als de gevangenen dreigden op te raken.”

Volgens de Belarussische mensenrechtenorganisatie Viasna zitten er op dit moment nog ruim 1200 politieke gevangenen vast in Belarus. “Voor mensen die vrijkomen is deze vrijlating dus goed nieuws, maar voor de Belarussen in het algemeen is het dat zeker niet.”

Verslaggever Gert-Jan Dennekamp: ‘Ze worden eigenlijk gedeporteerd’

“Dit is een enorme concessie aan Loekasjenko, want het politieke en economische isolement waarin hij zat is opgeheven.

Daarvoor heeft Loekasjenko wel een grote prijs moeten betalen. De grootste is wel de vrijlating van Maria Kolesnikova, een vooraanstaand oppositielid. Zij stond vijf jaar geleden samen met Svetlana Tichanovskaja op het podium en samen slaagden ze erin een grote groep Belarussen achter zich te scharen. Dat bracht zelfs het bewind van Loekasjenko aan het wankelen.

Tichanovskaja is het land uit gejaagd met bedreigingen. Ook Kolesnikova werd het land uit gezet, maar ze weigerde: ze verscheurde haar paspoort en liep terug. Nu is ze dus onderdeel geworden van deze ruil. En dat is wel wrang, want deze gevangenen hebben hun vrijheid teruggekregen, maar het is niet de vrijheid om naar huis te keren. Ze worden eigenlijk gedeporteerd.”