Nederland deed eind juli samen met veertig andere landen een beroep op het zogenaamde Moskou Mechanisme van de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE), waarin sinds 1975 afspraken worden gemaakt over veiligheid. De organisatie heeft 57 lidstaten, waaronder Rusland en de Verenigde Staten.
Artikel geüpdatet
Een eerdere versie van dit artikel is geüpdatet met daarin de conclusies van de OVSE over de stelselmatige marteling van Oekraïense krijgsgevangenen door Rusland.
Verdrag van Genève
“Er werden drie experts aangesteld met veel kennis van het oorlogsrecht. Zij hebben de afgelopen weken ter plaatse onderzoek gedaan”, vertelt Marten Zwanenburg. Hij is hoogleraar militair recht aan de Universiteit van Amsterdam.
Volgens het rapport erkent Rusland de status van krijgsgevangenen structureel niet en vervolgt het Oekraïense militairen als terroristen of huurlingen, wat in strijd is met het Derde Verdrag van Genève. Daarin staan de wereldwijde regels voor tijdens een gewapend conflict.
Misdaden tegen menselijkheid
Er zijn door de onderzoekers gevallen vastgesteld van Oekraïners die door de Russen na overgave zijn geëxecuteerd of in gevangenschap zijn omgekomen door marteling, doelbewust geweld of gebrek aan medische zorg.
Ze concluderen dat Rusland verantwoordelijk is voor grootschalige en systematische schendingen van internationale mensenrechten. De vastgestelde feiten zijn volgens de onderzoekers oorlogsmisdaden. En sommige handelingen kunnen bovendien worden aangemerkt als misdaden tegen de menselijkheid, zeggen ze.
‘Barbaarse behandeling’
Een van de Oekraïense soldaten die in Rusland werd gemarteld is Grigory. Hij zat een half jaar als krijgsgevangene vast in Rusland. “Ik werd barbaars behandeld”, vertelt hij.
“In het begin schoten de bewakers naast mijn benen en drukten ze de loop van hun geweer tegen mijn buik”, gaat Grigory verder. “Mijn handen werden zo strak vastgebonden dat na enkele uren de bloedtoevoer werd afgesneden en mijn vingers koud werden.”
Elektroshocks op geslachtsdeel
“Toen ik vroeg of de boeien wat losser mochten, kreeg ik alleen een hard ‘nee’. Ik zat 24 uur lang vast in die houding”, vertelt de Oekraïense soldaat over de verschrikkingen die hij moest doorstaan.
De martelingen namen in hevigheid toe: “Ik kreeg elektroshocks toegediend op mijn geslachtsdelen en hoofd, mijn ribben werden gebroken en ik verloor een deel van mijn vinger. Ze sloegen me voortdurend. 4 uur lang lieten ze me lijden met elektriciteit, tot de batterij leeg was.”
Marteling op grote schaal
Grigory is niet de enige krijgsgevangene met zulke ervaringen. Uit het onderzoek van blijkt dat marteling wijdverspreid werd toegepast. Meer dan 89 procent van de vrijgelaten krijgsgevangenen verklaarde fysieke of psychische foltering te hebben ondergaan, zoals elektroshocks, seksueel geweld en schijnexecuties.
In de Lisova Poliana-kliniek bij Kyiv worden voormalige krijgsgevangenen opgevangen en behandeld, waaronder Grigory. Daar wordt het nieuws over het onderzoek schouderophalend ontvangen. “Wéér een onderzoek”, verzucht directeur Kseniia Voznitsyna. “Ik vind het tijdverspilling. Was het dan werkelijk nog niet duidelijk wat er gebeurt?”
Gebrandmerkt door Russen
Ze verwijst naar eerdere rapporten van Amnesty International en de Verenigde Naties, die vorige week nog vaststelden dat ook Russische artsen betrokken zijn bij marteling. Zo werd een Oekraïense krijgsgevangene na een operatie zelfs gebrandmerkt met de tekst ‘Glorie aan Rusland’.
Inmiddels zijn 2.000 Oekraïense krijgsgevangenen in haar kliniek opgevangen. Ze weet als geen ander wat zij hebben meegemaakt. “We hebben inmiddels een groot archief met getuigenissen. Hoeveel bewijs is er nog nodig? Wat Rusland met onze krijgsgevangenen doet, is een enorme oorlogsmisdaad. Dat weten wij hier al heel lang.”
Ook onzichtbare wonden
Behalve sporen van martelingen op hun lichamen hebben de patiënten ook veel onzichtbare wonden. Zoals stressgerelateerde stoornissen en hersenschuddingen na inslagen dichtbij, legt Voznitsyna uit.
“Onze patiënten kunnen er vrolijk en lachend uitzien, maar van binnen is het donker en leeg. Met een team van psychiaters, fysiotherapeuten, maatschappelijk werkers en logopedisten proberen we heel zorgvuldig een situatie te creëren waarin herstel mogelijk is.”
‘Dood stond naast me’
Dat geldt ook voor Grigory. De lichamelijke pijn was groot, vertelt de Oekraïense soldaat die door de Russen werd gemarteld, maar de psychische littekens zijn minstens zo diep.
“Je beseft pas hoe groot de schade is wanneer je weer vrij bent”, zegt Grigory. “Tijdens de gevangenschap voelde ik voortdurend dat de dood naast me stond. Je went eraan dat je elk moment doodgeschoten of doodgeschopt kunt worden.”
‘Niets werkt bij Poetin’
Volgens hem is de term ‘oorlogsmisdaad’ te zwak. “Het is groter dan dat. Het is de hel.” Over internationale onderzoeken zoals het Moskou Mechanisme spreekt Grigory zich voorzichtig uit. “Zolang de Russen niet veranderen en onverschillig blijven tegenover wat er gebeurt in Oekraïne en in de wereld, zal er niets verbeteren.”
Ook Voznitsyna heeft er een hard hoofd in. “We hebben te maken met iemand die alle conventies en internationale afspraken aan zijn laars lapt. Geen enkele conventie werkt bij Poetin.”
Rusland uit verdrag gestapt
Maandag werd daarbovenop bekend dat Rusland officieel uit het Europese verdrag is gestapt dat foltering moet voorkomen. “Toch hoop ik dat de folteraars gestraft worden”, reageert Voznitsyna. “Dat is goed en belangrijk voor het mentale herstel van de mensen die zijn vrijgekomen uit Russische gevangenissen.
“Ik hoop echt dat Poetin binnenkort in de rechtszaal zal zitten”, zegt de directeur van de herstelkliniek. “Mijn hoop is klein, maar ik hoop dat de oorlog wordt gestopt en dat het recht zal zegevieren voor alle Oekraïners.”
Belangrijk voor slachtoffers
Of Rusland zich iets van het onderzoek zal aantrekken, betwijfelt ook hoogleraar Zwanenburg. “Poetin zal hiervan niet onder de indruk zijn. Het is per slot van rekening de zevende keer dat het Moskou Mechanisme is ingeroepen sinds de inval in Oekraïne. Eerder is bijvoorbeeld gekeken naar burgers en kinderen. Toen werd ook al vastgesteld dat op grote schaal mensenrechten worden geschonden.”
Toch vindt hij het onderzoek van groot belang. “Voor slachtoffers is het belangrijk dat hun verhaal wordt gehoord. Voor de internationale gemeenschap schept goed onderzoek duidelijkheid over wat er is gebeurd en hoe dat juridisch moet worden gekwalificeerd. Die feiten kunnen later worden gebruikt om Rusland of individuele Russen aansprakelijk te stellen bij het Internationaal Strafhof in Den Haag.”