Jullie vragen worden beantwoord door universitair docent criminologie aan de Vrije Universiteit Amsterdam Elanie Rodermond. Zij doet onderzoek naar extremisme en terrorisme.
1. Wat is extremisme?
Extremisme is niet vastgesteld in de wet, in tegenstelling tot terrorisme. Dat maakt het ingewikkelder om vast te stellen wanneer iets extremisme is, begint Rodermond.
Toch bestaan er verschillende definities. Een veelgebruikte is die van de Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid (NCTV). “Die omschrijft extremisme als het uit ideologische motieven bereid zijn om gewelddadige óf niet-gewelddadige activiteiten te ondernemen die de democratische rechtsorde te ondermijnen”, legt ze uit.
“Juist omdat extremisme niet in de wet is vastgelegd, blijft het voor de samenleving soms onduidelijk waar de grens ligt. Tot op zekere hoogte mag je in Nederland alles vinden en zeggen. Maar er zijn grenzen”, benadrukt ze.
De grens wordt volgens Rodermond bereikt als iemand er daadwerkelijk naar gaat handelen. “Om van extremisme te spreken, moet er een extremistische activiteit aan verbonden zijn, zoals haatzaaien, opruiing of uiteindelijk in ergere gevallen het plegen van geweld.”
Geweld hoort vaak bij extremisme, maar waarom het wordt ingezet, is volgens de universitair docent lastig te verklaren. “We weten bijvoorbeeld niet waarom sommige mensen met radicale ideeën wél overgaan tot geweld, terwijl anderen dat niet doen.”
Volgens Rodermond spelen er meerdere factoren een rol. Zo verwijst ze naar de recente rellen in Den Haag. “Er waren mensen die van tevoren niet hadden bedacht: we gaan geweld plegen. Maar eenmaal in de situatie lieten ze zich meeslepen. Tegelijkertijd waren er ook mensen die wél met een vooropgezet plan naar de demonstratie kwamen.”
2. Hoe ontstaat extremisme, speelt de politiek hier een rol in?
Extremisme is van alle tijden, zegt onderzoeker Rodermond. “Door de eeuwen heen zijn er altijd vormen van extremisme geweest.” Een duidelijke oorzaak aanwijzen is lastig. “Het is een complex samenspel: iemands persoonlijke omstandigheden spelen mee, maar ook de sociaal-economische situatie kan van invloed zijn.”
Ze geeft als voorbeeld mensen die in een benarde situatie leven. “Als je geen inkomen of huis hebt, dan zie je vaak dat er een narratief ontstaat dat dat komt door anderen. ‘Anderen pakken mijn huis af’ of ‘zij nemen mijn baan in’. Dit soort overtuigingen kunnen een soort voedingsbodem zijn voor extremistische ideeën.”
De rellen in Den Haag van afgelopen week bij een demonstratie tegen asielzoekers, leiden tot discussie over de rol van politici in het ontstaan van extremisme. Volgens Rodermond is er sprake van een wisselwerking. “Als een politicus vaak genoeg een beeld schetst dat aansluit bij de overtuiging van bepaalde kiezers, voelen zij zich daardoor gesterkt.”
Maar politici direct verantwoordelijk houden voor extremistische daden gaat volgens haar te ver. “Die link kun je nooit één op één leggen, tenzij een politicus heel expliciet oproept tot bepaald gedrag.” Ze verwijst naar de bestorming van het Capitool in 2021. “Daar zagen we dat mensen zich duidelijk gesteund voelden door uitspraken van Trump. Maar uiteindelijk blijft iedereen zelf verantwoordelijk voor zijn eigen daden.”
Uitlegvideo: zo gevaarlijk zijn extreemrechts en extreemlinks3. Wat zijn de gevaren en gevolgen van extremisme voor de samenleving?
Volgens onderzoeker Rodermond denken mensen bij extremisme vaak meteen aan aanslagen, maar het risico zit volgens haar ook op andere vlakken. “Toenemende polarisatie tussen verschillende bevolkingsgroepen is iets wat je ziet en waar veel over wordt gesproken. Nederland is een land waar veel verschillende mensen samenleven. Als groepen steeds meer lijnrecht tegenover elkaar komen te staan, kan dat botsen en in het uiterste geval leiden tot intimidatie of geweld.”
Een ander gevaar is dat mensen zich helemaal onttrekken aan de samenleving. Rodermond wijst op de soevereine beweging, een vorm van extremisme die de laatste jaren sterker opkomt. “Daar zie je dat mensen niet meer gaan stemmen, niet meer naar de politie stappen als het nodig is, voor eigen rechter gaan spelen of weigeren belasting te betalen.”
Op de lange termijn kan dat volgens haar grote problemen opleveren. “Het botst namelijk met de instituties die er in Nederland juist zijn om de samenleving te ondersteunen.”
Elanie Rodermond is universitair docent criminologie aan de Vrije Universiteit Amsterdam4. Wat komt meer voor: links- of rechts-extremisme?
Als we kijken naar het dreigingsbeeld dat de NCTV schetst dan is er op dit moment een grotere dreiging vanuit het rechts-extremisme, licht Rodermond toe. “In de afgelopen jaren zie je dat er steeds meer rechts-extremisten in beeld komen. In de laatste twee jaar zijn er ook mensen vervolgd wegens rechtsterrorisme. Dat is echt wel een nieuwe ontwikkeling.”
Links-extremisme vormt volgens de NCTV daarentegen op dit moment geen grote dreiging, weet ze. “Bij links-extremisme gaat het vaker om activistische acties om doelen te bereiken. Soms zijn er individuen die daarbij over de grenzen van de wet gaan, maar over het algemeen blijft het beperkt.”
“Er wordt wel gezegd dat er links-extremistische groepen zijn die vreedzame protesten of activistische acties proberen te kapen. Zoals dat ook in het rechts-extremisme gebeurt. Maar over het algemeen wordt de dreiging vanuit het links-extremisme vanuit de NCTV als heel klein beschouwd,” zegt Rodermond.
Volgens Rodermond zijn er ondanks de verschillen ook duidelijke overeenkomsten. “Je ziet dat beide stromingen op een vergelijkbare manier leden proberen te werven. En bij beide is het vormen van een gemeenschap erg belangrijk: links- en rechts-extremistische groepen draaien niet alleen om ideologie, maar het zijn echte sociale netwerken.”
5. Wordt de term ‘extreem’ of ‘extremistisch’ soms ook misschien te snel ergens opgeplakt?
Dat een actie met extremisme wordt bestempeld lijkt steeds vaker en sneller te gebeuren, vindt Rodermond. “Mensen die hun demonstratierecht uitoefenen krijgen al snel het stempel ‘extremist’ of zelfs ’terrorist’. In de politiek en de media wordt dat vaak als krachtterm gebruikt. Dat moeten we niet doen.”
Ze benadrukt dat het belangrijk is om onderscheid te blijven maken. “Wanneer maken mensen gebruik van hun recht om te demonstreren of hun mening te uiten? En wanneer gaan ze over een grens? Dat onderscheid is cruciaal”, zegt ze. “We willen niet dat alles straks als terrorisme wordt gezien. Ik denk dat het belangrijk is om dat vooral toe te schrijven aan daadwerkelijk terroristische misdrijven, zoals ook vastgelegd in de wet, want daar hebben we wetgeving voor.”
6. Wat kunnen we tegen extremisme doen?
Volgens de universitair docent is het belangrijk om de oorzaken aan te pakken die ertoe leiden dat mensen extremistische ideeën omarmen. “Ik denk dat iedereen daar een belangrijke rol in heeft, maar dat wegnemen is heel complex. Dus je moet kijken naar waar individuele motieven vandaan komen. Wat maakt dat mensen een bepaald wij-zij-denken ontwikkelen? Het is te simpel om extremisme alleen aan te pakken nadat iets uit de hand is gelopen.”
Rodermond wijst ook naar publieke figuren in Nederland. “Zij moeten hun verantwoordelijkheid nemen door polarisatie en dat wij-zij denken niet verder aan te wakkeren. Uiteindelijk is het ook belangrijk om mensen die extremistische activiteiten laten zien te vervolgen.”
Er moet een lijn getrokken worden, zegt de expert. “Je mag vinden wat je wil, maar op het moment dat je daar ook naar handelt, dan vertoon je gewoon strafbaar gedrag en dat moet wel worden aangepakt.”
7. Kunnen we extremistische partijen verbieden?
Het is enorm ingewikkeld om organisaties te verbieden, zegt Rodermond. “Dat heeft natuurlijk te maken met onze grondwet. Maar wanneer een extremistische partij wordt bestempeld tot een terroristische organisatie, dan geeft dat het rechtssysteem veel meer mogelijkheden om tegen hen op te treden.”
“Een voorbeeld van een rechts-extremistische organisatie is ‘The Base’, die wordt nu in heel veel landen als terroristische organisatie bestempeld. Dat zijn manieren om je pakket aan maatregelen te vergroten en om ook de individuele leden van zo’n organisatie te kunnen vervolgen.”
Ze ziet liever een preventieve aanpak van de autoriteiten om extremisme te voorkomen. Zeker als het gaat om jongeren. “We zien met name dat heel veel jongeren snel radicaliseren en online heel erg snel actief worden. Als je kan voorkomen dat jongeren überhaupt onderdeel willen zijn van een extremistische partij dan kan je veel meer bereiken.”