EPAAl sinds zijn eerste dag als president is Poetin druk met demografie. Deze foto is gemaakt op Kinderdag 2016

  • Coen Nij Bijvank

    redacteur Nieuwsuur

  • Coen Nij Bijvank

    redacteur Nieuwsuur

De Verenigde Naties maken zich zorgen over dalende geboortecijfers. Niet omdat er een wereldwijd jongerentekort dreigt – daarvoor gaat de daling te langzaam. De zorgen van de VN gaan over de mate waarin mensen hun eventuele kinderwens kunnen vervullen.

“Nederlanders willen het liefst twee, misschien drie kinderen”, zegt demograaf Daniël van Wijk. “Maar uiteindelijk krijgen ze er gemiddeld minder.”

De Verenigde Staten overwegen een babybonus in te voeren, Rusland heeft die al een tijdje en in Zuid-Korea komen bedrijven die personeelskrapte vrezen nu met vergelijkbare financiële prikkels. Moet Nederland ook aan de zwangerschapspromotie?

Dwingende culturele normen

Eerst wat cijfers. Het gemiddelde aantal geboortes per vrouw ligt hier net iets onder de 1,5. Dat is weinig, maar in sommige landen ligt het nog een stuk lager.

Nieuwsuur

In onder meer Zuid-Korea ligt het geboortecijfer zó laag, onder de 1, dat er economisch gevaar dreigt. Zonder stevige maatregelen zijn daar in de nabije toekomst te weinig werkenden om de grote groep ouderen te verzorgen. Van Wijk: “Het aantal mensen tussen de 19 en 34 halveert daar tussen 2020 en 2050.”

Veel Koreanen willen best een paar kinderen, maar maatschappelijke factoren maken dat vaak lastig, zegt Van Wijk. “Werkgevers verwachten dat je lange uren maakt, maar je kunt je kind dan niet meer uit school halen. Culturele normen in Zuid-Korea schrijven voor dat het niet goed is voor vrouwen om werk te combineren met kinderen. Maar jonge vrouwen zien het niet zitten om huisvrouw te worden.”

Eerst alles op een rij

In Europa zijn de culturele normen misschien minder dwingend, maar ook hier spelen ze mee, zegt Van Wijk. “Het krijgen van een kind is hier veel meer een bewuste keuze geworden. We willen eerst alles op de rit hebben voordat we aan kinderen beginnen.”

Persoonlijke, financiële onzekerheden leiden tot uitstel of afstel van kinderen, zegt Van Wijk. De werkloosheid ligt laag, maar “we hebben tegenwoordig vaker een tijdelijk contract, een dure woning waar we niet uit kunnen en een studieschuld”.

Eigen onderzoek van Van Wijk bevestigt deze trend. In Nederlandse regio’s waar de huizenprijzen harder stijgen, daalt het geboortecijfer sneller, toonde hij aan. “Bij een deel van de stellen leidt de vastgelopen huizenmarkt tot afstel van de kinderwens, onder meer omdat je op een bepaalde leeftijd tegen biologische problemen aanloopt.”

Russisch beleid

In Rusland, een land dat relatief veel doet om de dalende babytrend te keren, heeft de huizenmarkt ook grote invloed op het stichten van families. Het Kremlin probeert daar iets aan te doen door aan Russische gezinnen hypotheken met lagere rentes te verstrekken. En stellen krijgen bij elk extra kind een eenmalige bonus die ze onder meer voor huisvesting mogen gebruiken.

In deze video gaan we dieper in op Poetins babypolitiek, en hoe die verband houdt met de oorlog in Oekraïne:

Wat zit er achter Poetins massabruiloften en babybonussen?

De maatregelen zijn populair, maar dragen nauwelijks bij aan het geboortecijfer, zegt de Russische demograaf Alexey Raksha. Na invoering van de kindbonussen in 2007 steeg het geboortecijfer een aantal jaar, maar alleen doordat stellen het krijgen van kinderen naar voren haalden. “Toen de regeling in 2015 afgeschaft dreigde te worden, deden vrouwen er alles aan om nog snel een tweede kind te krijgen.”

Maar uiteindelijk namen ze niet méér kinderen, bleek na een paar jaar. Datzelfde gebeurde in Hongarije toen dat land een kindbonus invoerde, zegt Van Wijk. “Na een tijdje daalde het kindertal weer.”

Poetin probeert meer, zoals het beperken van abortussen. Maar dat lijkt op de lange termijn weinig effect te hebben. Raksha: “Kijk ook naar Polen en Malta. Die hebben de strengste abortuswetgeving in de EU, maar horen ook bij de EU-landen met de laagste geboortecijfers.”

Traditionele waarden

Wat zou kúnnen werken, denkt Raksha, is het uitdelen van veel hogere babybonussen. Genoeg om bijvoorbeeld een extra kamer te bouwen. Maar de demograaf betwijfelt hoe serieus Poetin is over het stimuleren van kinderen. “Een geboorteregeling moet een langetermijnproject zijn. Niemand in het Kremlin wil dat horen. Ze willen er geen geld voor uittrekken.”

Raksha ziet het Russische babybeleid vooral als onderdeel van Poetins ideologische strijd: zwangerschappen en familiewaarden passen in zijn idee van een traditioneel en militair Rusland. En juist daarover is de VN kritisch. Die vindt dat landen zwangerschap niet moeten koppelen aan “plichtsbesef tegenover de natie en haar voortbestaan”.

Bovendien waarschuwt de VN dat babybonussen of vruchtbaarheidsdoelen niet helpen en juist mensenrechten kunnen schenden. “Demografische angst ligt vaak aan de basis van extremistische, gewelddadige bewegingen in landen die te maken hebben met demografische veranderingen, en kan zelfs sektarisch en internationaal conflict aanwakkeren”, schrijft de VN.

Eenkindbeleid

De Chinese eenkindpolitiek wordt vaak gezien als geboortebeleid dat wél effectief was, maar is juist ook een voorbeeld van de complexiteit ervan. In de grafiek bovenin dit artikel zie je dat het aantal geboortes per vrouw in China in de jaren 70 snel daalde. Maar de eenkindregel, bedoeld om overbevolking tegen te gaan, werd pas in 1979 ingevoerd.

Op dit moment kampt China, mede doordat mensen decennia weinig kinderen namen, met een hoge mate van vergrijzing. Het beleid is het afgelopen decennium versoepeld, maar de geboortecijfers blijven laag. Veel jonge Chinezen willen nu geen kinderen of maar één vanwege hoge kosten, werkdruk en woningprijzen.

Wat wél kan werken om stellen te helpen bij hun kinderwens, zegt Van Wijk, is het uitbreiden van ouderschapsverlof- en kinderopvangregelingen. “Dat verklaart waarom in Scandinavische landen, die royale sociale regelingen hebben, tot voor kort iets meer kinderen werden geboren dan in andere Europese landen. Maar ook dit heeft geen enorme effecten; ongeveer 0,1 kind per vrouw bij grote maatregelen.”

Ook beleid dat de economische kansen van jonge mensen verbetert, kan effect hebben, zegt Van Wijk. Maar uiteindelijk zullen landen moeten leren omgaan met weinig natuurlijke aanwas, betoogt de demograaf. “Vergrijzing is een feit. Maar we kunnen nog proberen te voorkomen dat de ongelijkheid groeit en steeds meer mensen zich het niet kunnen veroorloven om hun kinderwens te vervullen.”