Geen spandoeken of beschreven borden, maar boeken werden zaterdagmiddag omhooggestoken door de honderden deelnemers aan de Lezersmars in de binnenstad van Utrecht. Welke boeken? Veel dystopieën, zoals Margaret Atwoods The Handmaid’s Tale, en de nieuwe roman van Nelleke Noordervliet. Ook veel aanwezig: waarschuwende non-fictie, uit het Interbellum (Stefan Zweigs De wereld van gisteren, Thomas Manns Achtung, Europa!) en van recenter datum (On Tyranny en On Freedom van Timothy Snyder). Maar ook, bij jong en ouder, kinderliteratuur: bijvoorbeeld Pim Lammers’ Het lammetje dat een varken is.
De opdracht was: neem een boek mee dat „hoop, vrijheid en saamhorigheid symboliseert”, aldus de initiatiefnemers, een samenwerking van PEN Nederland, onderdeel van de wereldwijde organisatie voor vrije expressie, en het ILFU, het Utrechtse literatuurfestival dat dit weekend aftrapt. Want het vrije woord ligt „onder vuur” door „ondemocratische bewegingen” die oprukken. De mars luidde ook de Week van het Verboden Boek in, een initiatief van bibliotheken. Volgens de organisatie deden „meer dan duizend” mensen mee aan de gemoedelijke mars van, toch, „bezorgde lezers”.
Niet meer vanzelfsprekend
Het verbieden van boeken is niet alleen een buitenlands verhaal, klinkt het bij de organisatoren en veel deelnemers. Angelique Seuren heeft The Color Purple van Alice Walker mee, een roman die steevast op de lijst staat van vaakst aangevallen boeken in Amerikaanse bibliotheken, vanwege expliciete seks en geweld. „Ik ben opgegroeid in de jaren zestig en zeventig, en de vrijheid die we toen hadden om te ontdekken wie je bent en wat je wilt, gun ik nieuwe generaties ook”, zegt Seuren. Die is niet meer vanzelfsprekend, merkt ze tijdens haar werk in de bibliotheek. „Er is meer discussie onder jongere collega’s over wat wel en niet kan, bijvoorbeeld als het over gay personages gaat. Er is een tendens om daar voorzichtig en terughoudend mee te zijn.”
„Niemand mag bepalen wat een ander mag lezen”, vindt Nicolette van der Linden, juf op een basisschool. Ze verwijst naar de terugkerende ophef over de Week van de Lentekriebels, door conservatieve organisaties die actievoeren tegen de „seksualisering” van kinderen. „Boeken over seksuele voorlichting worden geweerd van scholen, omdat de inhoud pornografisch zou zijn. Ten eerste is dat niet zo, maar daarnaast vind ik het schadelijk dat volwassenen dat voor kinderen menen te moeten bepalen. Zo houd je ze dom.”
Zoom in
Zoom in
Zoom in
Met omhooggestoken boeken die hoop en vrijheid symboliseerden namen zaterdagmiddag honderden „bezorgde lezers” deel aan de Lezersmars in Utrecht.
Foto’s Simon Lenskens
Agressie of intimidatie
Acties uit conservatieve hoek leidden in 2023 tot zware bedreigingen aan het adres van kinderboekenschrijver Pim Lammers. Hij is niet de enige: twee op de tien schrijvers hebben het afgelopen jaar te maken gehad met agressie of intimidatie, bleek uit recent onderzoek van Ipsos. „De onbevangenheid is weg bij veel schrijvers”, zegt Marcella van der Kruk, bestuurslid van PEN Nederland en uitgever non-fictie bij uitgeverij Atlas Contact. „Steeds vaker vragen ze zich af: moet ik dit wel opschrijven, of betaal ik daarvoor met mijn veiligheid? De vrijheid om te schrijven wat je wilt is geen vanzelfsprekendheid, er is moed voor nodig.”
Die discussies zijn ook een zorg voor David Rozema, vanuit de Nederlandse bibliotheekorganisatie ProBiblio initiatiefnemer van de Week van het Verboden Boek. „Niet alleen in de VS. Er was een burgemeester in Venetië die een kinderboek uit de bibliotheek wilde verwijderen omdat er een niet-traditionele gezinsvorm in voorkwam. Zo’n verwijdering mag niet, want de onafhankelijkheid van bibliotheken is internationaal vastgelegd, maar het is voor een bibliotheek wel een lastig gesprek, want de overheid is ook je financier.”
In Nederland botst het regelmatig rond schoolbibliotheken, als openbare bibliotheken de boekencollectie verzorgen voor bijzonder onderwijs. „We begrijpen de afweging dat streng religieuze scholen liever geen Harry Potter willen vanwege de hekserij, maar ze weigeren soms ook een kinderboek als Bob Popcorn, waar een gezin met twee vaders in voorkomt. Die realiteit wil je als openbare bibliotheek niet ontkennen. En een school op de biblebelt die Het Achterhuis van Anne Frank weigerde vanwege passages waarin zij over seksuele fantasieën schrijft, schiet die niet door?”
Russische boeken
Seksuele vrijheid is in Utrecht een van de meest genoemde gevoelige thema’s. Sasha Jeremiasse steekt de „heel gewone detective” Love Like Blood van Mark Billingham in de lucht, „omdat ik blij ben dat mijn favoriete schrijver over een queerrelatie schrijft, zonder te worden gecensureerd”. Verder houden de autocratische neigingen van democratisch gekozen machthebbers de deelnemers bezig. Schrijver Ronald Giphart draagt Het verzonkene van Jeroen Brouwers bij zich. „Brouwers schrijft: essentieel aan een democratie is niet alleen dat je machthebbers moet kunnen aanvallen, maar ook dat machthebbers de voorwaarden scheppen waarin zij kúnnen worden aangepakt. Daar moest ik aan denken toen ik deze week las over de ontslagen talkshowhost Jimmy Kimmel.”
„Waar ik het hardst van schrok”, vertelt schrijver en ILFU-hoofdredacteur Gijs Wilbrink, „was wat een Oekraïense cultureel attaché me onlangs vertelde: dat als het Russische leger gebied inneemt, ze allereerst de Oekraïense boeken verzamelen en in de fik steken. Ze vervangen ze door Russische boeken. Dat alarmeerde me: laten we ons niet te veel aanpraten dat cultuur een luxe is, die ‘linkse hobby’? Culturele censuur is dus het eerste waar de vijanden van de vrijheid toe overgaan.” Sinds de Russische invasie is de omzet in de Oekraïense boekenmarkt wel met 37 procent gestegen, weet Wilbrink. „Een volk in nood wordt zich ineens wél heel bewust van het belang van literatuur.”
Geef cadeau
Deel
Mail de redactie
NIEUW: Geef dit artikel cadeau
Als NRC-abonnee kun je elke maand 10 artikelen cadeau geven aan iemand zonder NRC-abonnement. De ontvanger kan het artikel direct lezen, zonder betaalmuur.