Al heel zijn leven lang strijdt Leon Hoekerd tegen een ernstige longaandoening. De situatie verslechterde toen een jaar geleden werd ontdekt dat de bacterie in zijn longen resistent bleek te zijn tegen alle antibiotica. Na talloze mislukte antibioticabehandelingen zag Leon nog maar één optie: een experimentele kuur met bacteriofagen uit Georgië.

Wat zijn bacteriofagen?

Begin vorige eeuw werden bacteriofagen oftewel fagen ontdekt. Dat zijn virussen die net als antibiotica bacteriën kunnen doden. Maar op een andere manier dan bij antibiotica dat werkzaam is tegen meerdere soorten bacteriën. Een faag werkt heel specifiek tegen één type bacterie. Het voordeel is dat fagen hierbij nuttige bacteriën in het lichaam met rust laten.

Een groot nadeel van een behandeling met bacteriofagen is dat eerst de ziekmakende bacterie gevonden en vermeerderd moet worden, voordat de behandeling kan beginnen. Want voor elke bacterie moet een bijpassende faag of fagen gezocht worden.

Een veelbelovende therapie

“Sinds een halfjaar neem ik bacteriofagen en ik merk wel verschil. Zo heb ik bijna de hele zomer zonder antibiotica kunnen lopen. Daarvoor heb ik veel aan het infuus gezeten”, vertelt Leon.

Hij heeft nu wel weer een onderhoudsdosering nodig. “Ik heb meerdere soorten Pseudomonas aeruginosa stammen in mijn lichaam.” Dit zijn bacteriën die zo weerbaar zijn geworden, dat ze resistentie tegen verschillende middelen hebben gekregen.

Een ‘standaard fagencocktail’

In de kuur die ik krijg, zitten meerdere soorten bacteriofagen verwerkt”, vertelt Leon. “Artsen in Georgië hebben nog niet kunnen vaststellen welk type faag ik nodig heb om die de bacterie in mijn lichaam te doden.”

Hij drinkt daarom ‘een standaard fagencocktail’ die hij opgestuurd krijgt uit het lab van het Eliava Instituut in Tbilisi.

Resistente bacteriën

Het hebben van Pseudomonas-bacteriën in de longen is een bekend probleem bij mensen met een vrij ernstige longaandoening, vertelt arts-microbioloog Marc Bonten. Hij werkt voor het UMC in Utrecht. “Deze bacteriën die wij allemaal elke dag tegenkomen, kunnen juist bij patiënten bij wie de afweer van de longen erg verzwakt is, tot een probleem leiden. Zij hebben daarom heel vaak een kuurtje antibiotica nodig, omdat een infectie opspeelt.”

Het effect van antibiotica kent ook een limiet. “Omdat antibiotica steeds resistentere bacteriën selecteren bij patiënten, kan het uiteindelijk zijn dat die bacteriën zo resistent zijn dat ze eigenlijk niet goed meer te behandelen zijn met antibiotica. En dan is dat het moment dat de bacteriofagen in beeld komen, legt Bonten uit.

Aanvullend effect

Een belangrijk voordeel van bacteriofagentherapie zit ‘m volgens de arts-microbioloog in de werking ervan. “Je kunt de bacterie heel gericht doden zonder daar antibiotica voor te gebruiken en dat kun je dus ook doen als bacteriën heel resistent zijn geworden.”

Je kunt de bacterie heel gericht doden zonder daar antibiotica voor te gebruiken en dat kun je dus ook doen als bacteriën heel resistent zijn geworden

Arts-microbioloog Marc Bonten over de voordelen van bacteriofagentherapie

“Maar dat betekent ook dat bacteriofagen tot hetzelfde principe leiden. Bij bacteriofagen selecteer je bacteriën die ongevoelig zijn voor fagen en uiteindelijk blijven er dan bacteriën over die resistent zijn.” Bonten zegt dat daarmee het probleem niet voorgoed is opgelost, maar dat bacteriofagen wel een aanvullend effect kunnen hebben daar waar antibiotica niet meer werkt.

Tijdelijke verlichting

“Het probleem met antibioticaresistentie zien we dus vooral bij patiënten die een chronische infectie hebben. Als het onderliggende probleem bij de patiënt bijvoorbeeld taaislijmziekte is, dan zou bacteriofagentherapie inderdaad tijdelijke verlichting kunnen brengen.”

“Maar voor alsnog hebben wij geen aanwijzingen dat daarmee deze bacterie volledig uit zijn longen verdwijnt”, gaat Bonten verder. En zelfs als de fagen de pseudomonas-bacterie uit de longen verwijderen, denkt Bonten dat er toch andere bacteriën voor in de plaats komen. “Fagen kunnen het onderliggend probleem niet oplossen”, waarschuwt hij.

Fagentherapie in Nederland verdwenen

Microbioloog en hoogleraar Moleculaire Microbiologie Stan Brouns, doet onderzoek naar een behandeling met bacteriofagen als alternatief voor antibiotica. Hij richtte in 2019 de eerste fagenbank in Nederland op. “Dat Georgië meer ervaring heeft met fagentherapie heeft historische redenen”, zegt hij.

“Bacteriofaagtherapie is eigenlijk iets wat 100 jaar geleden al bedacht is, voordat de antibiotica werd uitgevonden. In Georgië zijn ze verder gegaan met deze toepassing om virussen te gebruiken om bacteriën te doden”, vertelt Brouns. “Bij ons in Nederland is dat eigenlijk grotendeels verdwenen, omdat we voor antibiotica kozen die veel beter werkten.”

Steeds meer enthousiasme

“Doordat bacteriën resistent zijn geworden tegen antibiotica, zijn we weer gaan kijken naar alternatieven”, gaat hij verder. “Onze onderzoeksgroep begon daarom een fagenbank waarin we bacteriofagen opslaan en ook beschikbaar maken voor het onderzoek om bacteriofagen therapeutisch te gaan gebruiken.”

Brouns ziet dat er in de afgelopen jaren steeds meer Nederlandse medici en onderzoekers geïnteresseerd zijn geraakt in bacteriofagentherapie. “Er is nu een soort inhaalslag gaande om klinisch onderzoek te doen dat nodig is om deze vorm van therapie grootschaliger te gaan gebruiken in Nederland.”

Klassieke onderzoeksmethode

Ook Bonten ziet dat de ontwikkelingen op het gebied van fagentherapie elkaar nu snel opvolgen. “Waar we tegen aanliepen, is dat je de klassieke onderzoeksopzet moet gebruiken als je goed onderzoek wil doen naar bacteriofagen.”

Daarmee bedoelt Bonten dat er twee groepen patiënten met elkaar worden vergeleken. “Vervolgens wordt gekeken of de groep die bacteriofaagtherapie krijgt, het beter doet dan de andere groep”, legt hij uit.

Strenge eisen vertragen onderzoek

“Er gelden strenge regels voor het doen van wetenschappelijk onderzoek met mensen, weet Bonten. “De bacteriofagen die we gebruiken, zetten we in als geneesmiddel. Voordat we dit geneesmiddel bij mensen mogen gebruiken, moet de productie ervan aan strenge eisen voldoen. Die eisen voor bacteriofagen werden net zo streng gehouden als voor een pil of voor een infuus”, legt hij uit.

Deze regelgeving wekt wat frustratie op bij de arts-microbioloog, omdat bacteriofagen ‘gewoon’ uit slootwater worden gehaald. “Hoe kun je dan ooit bewijzen dat de bacteriofagen die je toedient 100 procent zuiver zijn, zoals bij productie van geneesmiddelen wel mogelijk is? Dus kregen we jarenlang te horen dat de productie van bacteriofagen niet voldoet aan de eisen die aan geneesmiddelen werden gesteld voor wetenschappelijk onderzoek.”

Nood is hoog

Leon begrijpt dat onderzoek naar bacteriofagentherapie traag loopt door de regelgeving van de Europese Unie. Georgië maakt geen deel uit van de Europese Unie en kan daarom afwijken van Europese richtlijnen voor geneesmiddelen.

“Ik vind het wel jammer dat ondanks het feit dat deze vorm van therapie redelijk bekend is in de medische wereld, het heel langzaam gaat. Terwijl de nood wel hoog wordt, niet alleen voor mij maar ook voor andere patiënten.”

Resistentie verkleinen

Nu de temperatuur daalt, maakt Leon zich wat zorgen. “Longpatiënten hebben in de herfst en de winter meer last van het weer, omdat je dan meer slijm ontwikkelt in de longen. Voor je gevoel heb je dan minder longcapaciteit. In de zomer heb ik hier minder last van en voel ik me automatisch ook wat beter.”

Met een voorraad van 120 fagendrankjes kan Leon 3 maanden vooruit. Om de kans op resistentie te verkleinen, drinkt Leon 2 weken lang ’s ochtends en ’s avonds 10 milliliter van de fagencocktail. “Daarna stop ik 2 weken. Zo bouw ik het rustig op.”

Bacteriën opsturen

Leon heeft tevergeefs nog geen oplossing gevonden voor de pseudomonas aeruginosa-stam in zijn lichaam. Om wat tijd te rekken blijft hij daarom doorgaan met ‘de standaard fagencocktail’ uit Georgië. Want ook het lab in Georgië is het nog niet gelukt om een op maat gemaakte faag te vinden voor Leon.

Als reactie hierop plaatste de vrouw van Leon een emotionele oproep op LinkedIn, waarin ze om hulp vraagt. Drie Nederlandse laboratoria hebben zich inmiddels gemeld en bieden aan een monster van de bacterie uit zijn lichaam naar Georgië te sturen voor verder onderzoek.

Europese samenwerking

Het wordt iets makkelijker om productie van fagen te kunnen uitvoeren, zegt Bonten. “De Europese richtlijnen voor de productie van bacteriofagen en het gebruik in wetenschappelijk onderzoek zijn recent aangepast.

We zien dat er nu bedrijven ontstaan die de productie van fagen volgens die strenge richtlijnen kunnen maken en uitvoeren. En die bedrijven geven aan dat ze een fagencocktail hebben die ze graag in een onderzoek willen evalueren.”

Start grote studies

Bonten gaat verder: “Volgend jaar starten er drie grote Europese studies. De aanvragen zijn ingediend en de selectie moet nog plaatsvinden.” Onderzoeksgroepen ontvangen financiering om met bedrijven samen te werken aan deze projecten.

Hoewel Bonten antwoorden verwacht, benadrukt hij dat het nog jaren kan duren voordat de wetenschappelijke resultaten bekend zijn.