De aarde is een nieuw tijdperk binnengestapt. Volgens een recent rapport hebben we het eerste klimaatkantelpunt bereikt: het wereldwijde afsterven van warmwaterkoraalriffen is een feit.

Deze koraalriffen vormen de levensader van bijna een miljard mensen en een kwart van alle mariene soorten. Maar nu de gemiddelde temperatuur op aarde zo’n 1,5 graad Celsius is gestegen vergeleken met het pre-industrieel niveau, warmt het water snel op. Uitgestrekte riffen sterven af en als de opwarming niet wordt teruggedraaid, zullen ze grotendeels verdwijnen van de aardbodem. Slechts kleine ‘refugia’ zijn mogelijk in staat om te overleven. Die toevluchtsoorden moeten dan ook koste wat kost beschermd worden.

Op het randje van nieuwe kantelpunten

Het rapport, opgesteld door 160 wetenschappers uit 23 landen, schetst een somber beeld: we staan op het punt om meerdere onomkeerbare ’tipping points’ te overschrijden. Daaronder vallen het smelten van de ijskappen, het instorten van cruciale oceaanstromingen en het afsterven van het Amazonewoud. “We denderen razendsnel op meerdere kantelpunten in het klimaatsysteem af. Die zetten onze wereld op zijn kop met verwoestende gevolgen voor mens en natuur”, zegt professor Tim Lenton, directeur van het Global Systems Institute in Exeter. “Dit vraagt om onmiddellijke, ongekende actie van wereldleiders.”

Sinds het vorige Global Tipping Points Report in 2023 zijn er een aantal positieve ontwikkelingen. Het gebruik van zonne-energie en elektrische auto’s is wereldwijd bijvoorbeeld sterk gegroeid. “Maar we moeten sneller bewegen om zogeheten positieve kantelpunten te bereiken”, aldus Lenton. “Dit zijn bepaalde veranderingen met een zelfversterkende werking, die de wereld wegduwen van catastrofale omslagen, zodat we koers kunnen zetten in de richting van een duurzame toekomst.”

“Een tragedie voor mens en natuur”

De dood van de koraalriffen is volgens wetenschappelijk topadviseur Mike Barrett van de Britse tak van het Wereld Natuur Fonds “een tragedie voor zowel de natuur als de mensen die ervan afhankelijk zijn”. Als we nu niet handelen, verliezen we niet alleen het koraal, maar ook de Amazone, de poolkappen en cruciale oceaanstromingen zoals de AMOC. Dat zou een werkelijk catastrofaal scenario zijn voor de mensheid”, waarschuwt hij. “De oplossingen liggen binnen handbereik, maar het vergt moed en samenwerking van alle landen om ze te realiseren.”

Volgens het rapport vormen deze kantelpunten een nieuw type dreiging, waar huidige klimaatverdragen en beleidsstructuren niet op zijn ingericht. Ze vereisen fundamentele bestuurlijke vernieuwing. De uitstoot van schadelijke broeikasgassen moet sneller worden teruggedrongen en het is tijd voor grootschalige CO2-verwijderingsprojecten. Daarbij moeten we betere risicoanalyses en nieuwe juridische instrumenten optuigen rond klimaatschade en de bescherming van mensenrechten.

“Ons beleid houdt over het algemeen geen rekening met kantelpunten”, zegt klimaatwetenschapper Manjana Milkoreit van de Universiteit van Oslo. “Ze vragen om een totaal andere vorm van bestuur: innovatief, adaptief en met een duidelijke visie voor de komende generaties.” We moeten volgens haar inzetten op het beperken van de piekopwarming en het minimaliseren van de tijd dat de opwarming boven 1,5 graden blijft. Daarvoor is een snelle opschaling van duurzame koolstofverwijdering onvermijdelijk.

Op zoek naar positieve kantelpunten

Het is allemaal nog niet verloren. Het rapport wijst ook op een groeiend aantal positieve omslagpunten: positieve ontwikkelingen die zichzelf versnellen zodra ze op gang zijn gebracht. De wereld is al ‘gekanteld’ naar duurzame technologieën zoals wind- en zonne-energie, batterijopslag en warmtepompen. En de praktijk leert dat vervuilende alternatieven die zijn vervangen, zelden terugkeren. De nieuwe technologieën zijn eenvoudigweg goedkoper en beter. Ook de houding van het publiek verschuift. Wereldwijd groeit de bezorgdheid over klimaatverandering. Kleine groepen burgers kunnen zo’n verandering aanjagen en van maatschappelijke steun een omslagpunt maken. Bovendien heeft het gastland van COP30, Brazilië, de kans om een cascade van positieve verandering teweeg te brengen: het land kan een sleutelrol spelen in de productie van groen staal, waterstof en ammoniak en zo de mondiale energietransitie een flinke zwieper geven.

COP-voorzitter André Corrêa do Lago noemt het rapport “een hoopvolle en realistische oproep dat de mensheid nog altijd kan kiezen voor een veilige, welvarende en rechtvaardige toekomst”. En Lenton sluit zich daarbij aan: “Alleen met daadkrachtig beleid en maatschappelijke actie kunnen we het tij keren. Samen zijn we in staat om een wereld die afglijdt naar existentiële klimaatrampen, te kantelen richting duurzaamheid en veerkracht.”