Tentoonstelling
Beato Angelico, t/m 25 januari in Palazzo Strozzi en Museo di San Marco, Florence.
Info: palazzostrozzi.org
‘De engelachtige’, werd hij genoemd. Na zijn dood werd hij geëerd als beato (zalige). Hij nam zijn penselen niet op zonder een gebed te hebben uitgesproken. En als hij de heiland aan het kruis afbeeldde, liepen hem de tranen over de wangen. Fra Angelico (ca. 1395-1455) had in het Florence van de 15de eeuw al een uitstekende reputatie als devoot en godvruchtig producent van gewijde kunst. Ongeveer honderd jaar na zijn dood schreef stadgenoot Giorgio Vasari over Angelico dat hij altijd vasthield aan zijn bescheiden leefwijze en nooit verbeteringen aanbracht in zijn schilderijen – de eerste opzet was nu eenmaal bepaald door de wil van God.
Als dat echt zo was, dat hij nooit verbeteringen aanbracht, dan moet Angelico hebben beschikt over een trefzeker talent om in één keer overtuigende composities te schilderen. Met figuren die aanzetten tot betrokkenheid van de beschouwer of zelfs, voor wie er gevoelig voor is, religieuze vervoering. Daarvan getuigt een uitzonderlijke expositie op twee locaties in Florence die, voor het eerst sinds de brede herontdekking van de schilder in de jaren 50, een prachtig beeld geeft van het werk van deze schilder op het snijvlak van late gotiek en renaissance.
Fra (van frate, broeder) Angelico werd omstreeks 1395 geboren als Guido di Pietro. Hij werkte al als schilder toen hij in 1420 intrad bij de dominicanen in Fiesole, ten noorden van Florence. Onder de kloosternaam Giovanni da Fiesole maakte hij manuscriptverluchtingen, altaarstukken en fresco’s. De bijnaam Angelico kreeg hij pas na zijn dood, en zijn status van zalige – de eerste stap op de weg naar een heiligverklaring – was informeel totdat die in 1982 officieel werd gemaakt door paus Johannes Paulus II, die de schilder bovendien uitriep tot universele schutspatroon van de kunstenaars.
Fra Angelico, Het laatste oordeel
(circa1425-28).
Foto courtesy Ministero della
Cultura – Direzione regionale Musei
nazionali Toscana – Museo di San Marco
Zoom in
Een slaande hand, een spugend gezicht
Angelico is beroemd om zijn wandschilderingen in het Florentijnse klooster van San Marco, nu een museum en een van de locaties van de expositie. Het klooster, ten noorden van het oude stadscentrum, werd bewoond door een strenge aftakking van de dominicanen, de machtige bankiersfamilie de’ Medici had er een stevige vinger in de pap. In de zalen en gangen maakte de schilder fresco’s, waaronder een beroemde Verkondiging aan Maria. Op de eerste verdieping zijn in meer dan veertig cellen van paters en broeders nog altijd de schilderingen te zien die Angelico en zijn medewerkers er tussen 1439 en 1443 aanbrachten. Ieder eenpersoonskamertje heeft een eigen voorstelling van een scène uit het leven en lijden van Christus – niet bedoeld om, zoals de hedendaagse bezoeker geneigd is te doen, een rondje te lopen om zo het hele verhaal aan zich voorbij te zien trekken, maar om geconcentreerd en in eenzaamheid over te contempleren. De scènes tonen dan ook alleen de essentiële figuren en soms, zoals in de Bespotting van Christus, afzonderlijk in de lucht zwevende motieven: een slaande hand, een spugend gezicht, of de dobbelstenen waarmee soldaten speelden over Christus’ gewaad.
Hij bracht nooit verbeteringen aan in zijn schilderijen – de eerste opzet was nu eenmaal bepaald door de wil van God
Zulke merkwaardige, ietwat ouderwets aandoende beeldelementen wekken de indruk van een middeleeuwse religieuze beleving, in een tijd waarin juist in Florence de nieuwe, natuurgetrouwe en door klassieke voorbeelden bepaalde stijl van de renaissance tot ontwikkeling kwam. Met nog een zaal met vroeg werk in San Marco, en een veel grotere presentatie van topstukken in Palazzo Strozzi, toont de expositie een indrukwekkende reeks van zo’n honderd schilderijen, handschriften en enkele tekeningen van Angelico en tijdgenoten. Daaruit wordt impliciet duidelijk hoe de kennelijk nogal bedaarde en bij uitstek devote schilder zich verhield tot het opwindende en soms uitgesproken profane artistieke klimaat van het Florence van de eerste helft van de 15de eeuw.
Afkerig was hij er zeker niet van, zoals blijkt uit het grote altaarstuk met de Kruisafneming van Christus dat Angelico omstreeks 1430-1432 maakte voor de kapel van de familie Strozzi in de Florentijnse kerk van Santa Trinità. Het bijna drie meter hoge gevaarte was een jaar of tien eerder begonnen door de schilder Lorenzo Monaco, van wiens hand nog de beschildering van de driehoekige topgeveltjes resteert. Monaco’s elegante, langgerekte figuren tegen gouden achtergronden vertegenwoordigen de laatgotische traditie. Precies in de jaren tussen de activiteit van de oudere kunstenaar en die van Fra Angelico, zorgden Florentijnse kunstenaars als schilder Masaccio en architect Filippo Brunelleschi voor artistieke vernieuwingen van ruimtelijkheid in composities en volume in figuren.
Met al zijn aandacht voor gezichtsuitdrukkingen en details in kleurige gewaden en vegetatie, schilderde Angelico een overtuigende compositie met doorkijkjes op de stad Jeruzalem en een bergachtig landschap in de achtergrond. De voorgrond wordt gedomineerd door een grote groep op natuurlijke en gevarieerde wijze weergegeven figuren, enkelen verzonken in verdriet, anderen in de weer met de doornenkroon en de spijkers van de kruisiging (hoog vereerde relikwieën), of zich ontfermend over het gestorven lichaam van Christus – een motief waarvan ook een uitzonderlijk bewaard gebleven voorbereidende tekening wordt getoond.
Fra Angelico, altaarstuk San Marco.
Foto Sibylle Forster/Bayerische Staatsgemäldesammlungen.
Zoom in
Lijdende Christus
Enkele jaren later manifesteert Angelico zich eens te meer als een renaissanceschilder, in het altaarstuk met de Tronende Maria met Kind en heiligen dat hij in 1438-1442 voor rekening van Cosimo de’ Medici maakte voor de kerk van het klooster van San Marco. Het werk is niet in zijn geheel overgeleverd; voor de gelegenheid zijn alle nog bekende, zestien beschilderde paneeltjes die oorspronkelijk deel waren van de omlijsting en nu in verschillende collecties worden bewaard, weer bij elkaar gebracht. Het meer dan twee meter hoge centrale paneel heeft de destijds modieuze bijna vierkante vorm en was oorspronkelijk gevat in een omlijsting met klassieke architectonische motieven, die je ook ziet in Maria’s troon. De compositie is opgebouwd volgens de regels van het kort daarvoor door Brunelleschi beschreven centraalperspectief en de figuren verhouden zich op een vanzelfsprekende manier tot elkaar. In het gezicht van een van hen, de knielende heilige Cosmas linksonder, is een portret te herkennen van de opdrachtgever met ongeveer dezelfde naam.
Zoom in op het altaarstuk met de Tronende Maria met Kind en heiligenKlik op de punten voor uitleg over de details
Toch laat de expositie ook zien hoezeer Fra Angelico, ondanks zijn succes bij vermogende patriciërs en bijvoorbeeld paus Nicolaas V voor wie hij in het Vaticaan een kapel decoreerde, een opvallende koers bleef varen tussen de kunstenaars van de Florentijnse renaissance. Een aangrijpend paneel met een close-up van het gelaat van de lijdende Christus, met bloedende wonden van de doornenkroon en rooddoorlopen ogen, appelleert in de eerste plaats aan religieuze gevoelens. Een reeks kleine Madonna’s in liefdevolle relatie tot het Christuskind is natuurlijk nooit bedoeld geweest om naast elkaar te worden getoond, maar hun zoetelijkheid wordt er door de herhaling niet aantrekkelijker op.
Inventiever zijn werken als een paneel in liggend formaat met het Laatste Oordeel. Christus verschijnt bovenin als rechter, omringd door engelen en heiligen. De voorgrond wordt in tweeën gedeeld door iets wat lijkt op een trottoir met losliggende tegels, maar wat in werkelijkheid een kerkhof met geopende graven is. De levenden en de doden worden gescheiden in groepen van verdoemden die rechts naar de hel worden gevoerd, en uitverkorenen, links, die engelen omhelzen, en een reidans maken in een frisse, groene tuin. Hun wacht, in de vorm van een ommuurde stad met helverlichte poort linksboven, het Hemels Jeruzalem – zonder twijfel ook het hoogste doel van de engelachtige schilder Beato Angelico.
Geef cadeau
Deel
Mail de redactie
NIEUW: Geef dit artikel cadeau
Als NRC-abonnee kun je elke maand 10 artikelen cadeau geven aan iemand zonder NRC-abonnement. De ontvanger kan het artikel direct lezen, zonder betaalmuur.