Historisch drama
Das Verschwinden des Josef Mengele. Regie: Kirill Serebrennikov. Met: August Diehl, Max Bretschneider, Dana Herfurth, Friederike Becht. Lengte: 136 minuten.
Dat de in exil levende Russische regisseur Kirill Serebrennikov (1969) zijn eerste Duitstalige film over de vluchtjaren van nazi-arts Josef Mengele (1911-1979) maakte, is niet zo vergezocht als het lijkt. Je kunt je goed voorstellen: als publieke figuur die zich tegen Poetin uitspreekt, vraagt hij zich af hoeveel kwaad ongestraft blijft.
Mengele was een van de meest infame kopstukken van Hitlers Derde Rijk. Hij bepaalde in vernietigingskamp Auschwitz wie naar de gaskamers moest en voerde sadistische medische experimenten uit op gevangenen die niet direct werden vermoord. Na het einde van de Tweede Wereldoorlog vluchtte hij naar Latijns-Amerika. Hoewel er een arrestatiebevel tegen hem liep en de Israëlische geheime dienst Mossad hem op de hielen zat, wist hij steeds te ontsnappen. Hij stierf tijdens het zwemmen en werd nooit ter verantwoording geroepen.
Dat doet Serebrennikov in Das Verschwinden des Josef Mengele met luide stem. Het grootste gedeelte van de film is gedraaid als zenuwachtige neo noir met een schril en afmattend sound design. Allemaal bewust natuurlijk, want hij wil geen catharsis of troost geven. Met de delirische stijl die bekend is van zijn eerdere films Leto, Petrov’s Flu en Limonov: The Ballad – zijn hoofdpersonages zweven in een koortsig vagevuur tussen leven en dood, flashback en waanbeeld – laat hij Mengele ten prooi vallen aan zijn eigen haat en paranoia. Hoewel hij zelf niet in de clandestiniteit hoeft te leven, is het beslist denkbaar dat ook Serebrennikov regelmatig over zijn schouder moet kijken en zich bewust is wat dat met je doet, met of zonder schuldig geweten.
Dat laatste had Mengele overigens niet, vertelde de regisseur rondom de première in Cannes. Die bleef tot zijn laatste zucht verbitterd en verbolgen, overtuigd van zijn eigen superioriteitsgevoel. Dat wordt extra schrijnend omdat in dezelfde periode als waarin de film zich afspeelt, Holocaustarchitect Adolf Eichmann in Jeruzalem ter dood wordt veroordeeld. Mengele krijgt het allemaal maar schijnbaar onbewogen mee.
Lees ook
Lees ook dit interview met Kirill Serebrennikov over zijn opera ‘Boris Godoenov’
Serebrennikov tart Mengele daarom met zijn eigen herinneringen. De komst van zijn zoon Rolf tegen het einde van het leven krijgt het theatrale karakter van een personage dat met de geesten van zijn verleden spreekt. Of Rolf ooit echt op bezoek is geweest wordt historisch betwist. En de regisseur heeft nog een tweede dramaturgische truc in petto: het gebruik van nagemaakte nazikleurenfilms, waarin Mengele zijn rassentheorie en tweelingenonderzoek uiteenzet. Ook deze films zijn waarschijnlijk gemaakt, maar niet teruggevonden. Ze zeggen iets over hoe de cinema de grootste kopieermachine van geweld is.
Als de geschiedenis het niet doet, lijkt Serebrennikov met deze film te zeggen, kan altijd de kunst nog straf uitdelen. En de daders van genocides en oorlogsmisdaden opsluiten in hun pathetische echokamers terwijl het geluid aanzwelt van blaffende honden en sirenes. Of we er iets van leren is een andere vraag.
Geef cadeau
Deel
Mail de redactie
NIEUW: Geef dit artikel cadeau
Als NRC-abonnee kun je elke maand 10 artikelen cadeau geven aan iemand zonder NRC-abonnement. De ontvanger kan het artikel direct lezen, zonder betaalmuur.