Jullie vragen worden beantwoord door universitair hoofddocent Islam en Arabisch Joas Wagemakers. Hij schreef een boek over Hamas en deelt als Hamas-deskundige regelmatig zijn kennis. Daarnaast krijgen jullie antwoorden van Peter Malcontent. Hij is historicus en deskundige in het Israëlisch-Palestijns conflict. Beiden werken bij de Universiteit Utrecht.
1. Wie zijn zij (Hamas) eigenlijk en wat hebben ze met Palestijnen te maken?
“Hamas is een organisatie die is opgericht in 1987 door Palestijnen. De organisatie is heel sterk Palestijns”, begint Wagemakers. Hij legt uit dat de organisatie is geworteld in het Israëlisch-Palestijns conflict.
“Hamas is ontstaan als een afsplitsing van de Palestijnse moslimbroederschap in de Gazastrook.” De moslimbroederschap is een politiek-islamitische beweging die in 1928 ontstond in Egypte.
In de Gazastrook had die groep twee standpunten waarmee Hamas wilde breken. “Ten eerste had de moslimbroederschap een sterk religieuze benadering van het Israëlisch-Palestijns conflict: zij zagen dit als een conflict tussen moslims en joden. Maar Hamas wilde het zien als een nationalistische strijd tussen Palestijnen en Israëli’s”, vertelt Wagemakers.
“Ten tweede deed de moslimbroederschap in de Gazastrook niet mee aan de gewapende strijd tegen de Israëlische bezetting, die door steeds meer Palestijnse groeperingen werd gevoerd. Maar de mensen die Hamas oprichtten wilden wél wapens gebruiken.”
“Deze nationalistische kijk en de gewelddadige aanpak zijn wat Hamas typeerden, en wat het nog steeds typeert”, zegt Wagemakers.
2. Waarom wordt Hamas als een terroristische organisatie gezien in plaats van als een bevrijdings- of verzetsbeweging?
“Mensen kijken vaak naar conflicten en oorlogen door een politieke bril. Degenen met wie je het eens bent, zijn vrijheidsstrijders. En degenen met wie je het oneens bent, zijn terroristen”, ziet Wagemakers. “Maar ik wens mij daar verre van te houden.”
Als wetenschapper maakt hij een onderscheid tussen terrorisme als middel en verzet als doel. “Doel en middel kunnen naast elkaar bestaan. En ik zie daarom geen tegenstelling tussen Hamas als organisatie die terreur gebruikt en Hamas als vrijheidsbeweging.”
Hij licht dit toe: “Terrorisme heeft te maken met de manier waarop je iets doet. Het is het bewust gebruikmaken van geweld tegen burgers, met politieke doeleinden. En als je dan kijkt naar wat Hamas doet – denk alleen al aan de aanslag van 7 oktober – dan bedienen ze zich absoluut van terroristische middelen.”
“Tegelijkertijd leven Palestijnen onder Israëlische bezetting en onder dramatisch geweld. Hamas wil de Palestijnen daarvan bevrijden en zich verzetten tegen Israël. Zo kan het dus dat Hamas een terroristische strijd voert die tegelijkertijd als doel bevrijding en verzet heeft.”
Doe mee!
Bij EenVandaag heb je de mogelijkheid om vragen en ideeën in te sturen. Dat kan altijd in onze chat, of je kunt meedoen aan de gerichte EenVandaag Vraagt-oproepen die wij zo’n twee keer per week plaatsen in de Peiling-app. De Peiling-app is gratis te downloaden in de App Store of Play Store.
Wagemakers noemt Hamas bewust geen terroristische organisatie. “Als je dat doet, koppel je de organisatie aan één activiteit. Maar ze houden zich ook bezig met politiek en hebben een enorm sociaal netwerk waarmee ze liefdadigheidsacties uitvoeren. Daarom zeg ik: Hamas is een militante sociale bewegingsorganisatie die zich onder andere bedient van terrorisme.”
“De overgrote meerderheid van wetenschappers die Hamas bestuderen, staat achter zo’n formulering”, zegt hij. “We ontkennen niet dat Hamas terrorisme gebruikt, maar zien ook dat het te ongenuanceerd is om Hamas alleen als terroristische organisatie te zien.”
Peter Malcontent is het daarmee eens: je kunt Hamas volgens hem niet vergelijken met ‘de gemiddelde terroristische organisatie’. “Hamas heeft een militaire en een politieke tak. De militaire tak opereert vooral vanuit Gaza, de politieke tak bestuurde het gebied sinds 2006 en zit deels in het buitenland.” Hij vertelt dat sommige leiders rollen in beide takken vervullen: “Yahya Sinwar, een voormalig leider van Hamas die vorig jaar werd gedood, was tegelijk militair en politiek leider in Gaza.”
Daarnaast wijst hij erop dat Hamas een sociale tak heeft die via liefdadigheidswerk de Palestijnse bevolking ondersteunt ‘in hun sociale en economische noden;. Wagemakers vult aan dat ‘de sociale tak altijd heeft bestaan en in principe nog steeds bestaat. Althans: wat er nog van over is na twee jaar verwoesting’.
3. Wat is het doel van Hamas?
“Kortgezegd is het doel van Hamas een Palestijnse staat”, antwoordt Wagemakers. “Ongetwijfeld willen Hamas-leden diep in hun hart – net zoals veel andere Palestijnen – bevrijding van heel Palestina. Dus niet alleen bevrijding van Gaza en de Westelijke Jordaanoever, maar ook van het gebied dat nu Israël is. Maar iets diep in je hart willen, is iets anders dan beleid maken.”
“Als je kijkt naar het beleid van Hamas, dan zetten ze al heel lang in op een eigen staat in de Gazastrook en de Westelijke Jordaanoever met Oost-Jeruzalem als hoofdstad”, vertelt hij. “Al vlak na de oprichting van Hamas, daarna in meerdere officiële documenten en publieke optredens, tot in het nieuwste handvest uit 2017, maakte Hamas duidelijk bereid te zijn zo’n staat te accepteren.”
Toch is er wel verdeeldheid binnen Hamas, benadrukt Malcontent. “Er zijn altijd ‘hardliners’ en ‘softliners’ geweest: mensen die zeggen ‘Israël moet helemaal verdwijnen’ en mensen die zeggen ‘het is misschien niet nodig dat Israël helemaal verdwijnt, daar kunnen we over praten’.” Die verdeeldheid is ook zichtbaar in de eis voor ontwapening die nu op tafel ligt, zegt hij. “Er zijn erbij die zeggen ‘we gaan nooit onze wapens inleveren’ en er zijn erbij die dat toch als mogelijkheid zien.”
Uitlegvideo: de tweestatenoplossing in het Israëlisch-Palestijns conflict4. Hoe groot is Hamas nog?
Volgens Wagemakers heeft Hamas de afgelopen jaren op drie niveaus klappen gekregen. En dan vooral op leiderschapsniveau: “Allerlei leiders zijn de afgelopen 2 jaar geliquideerd en dat hakt er natuurlijk in. Maar tegelijkertijd is Hamas dat gewend, want Israël liquideert al tientallen jaren Hamas-leiders”, legt hij uit. “Ook neemt Hamas altijd collectieve beslissingen en niet via één persoon”, gaat hij verder. “Hamas kan het verlies van leiders dus wel opvangen.”
Een tweede niveau waarop Hamas enorm verlies heeft geleden is hun infrastructuur, vertelt de islamoloog. “Hamas is in de strijd veel wapens kwijtgeraakt en ontvangt bovendien veel minder wapens vanuit Iran. Ook zijn veel tunnels en gebouwen opgeblazen. Dit hebben zij bijna niet kunnen herstellen.”
Dan een derde niveau: het aantal strijders dat Hamas is verloren in de oorlog tegen Israël. “Er zijn waarschijnlijk wel tienduizenden Hamas-leden omgekomen in de afgelopen 2 jaar”, zegt Wagemakers. Maar, voegt hij daaraan toe: “Hamas heeft dat wel weer kunnen aanvullen, omdat er natuurlijk zo ontzettend veel antipathie is tegenover Israël onder de Palestijnen in de Gazastrook.” Al wil dat volgens hem niet zeggen dat de nieuwe strijders allemaal even goed getraind zijn. “Hamas is dus verzwakt, maar ze zijn er nog steeds.”
5. Hoe realistisch is het dat Hamas de wapens inlevert en de macht uit handen geeft?
Wagemakers schetst drie scenario’s. In het eerste geeft Hamas alle wapens op. Maar dat ziet hij niet zo snel gebeuren. “Hamas is opgericht om de strijd te voeren, dus als ze de wapens zouden inleveren, dan slaan ze in zekere zin hun eigen bestaansreden weg”, legt hij uit. “Als ze de wapens inleveren, dan zou dat ingaan tegen decennia aan beleid waarin altijd is gezegd dat de wapens pas worden neergelegd als er een eigen Palestijnse staat is.”
In het tweede scenario wil Hamas wapens inleveren, maar alleen aan een bestuur dat door Palestijnen geleid wordt en niet aan een door andere landen geleid bestuur (zoals Trump wil). “Hamas heeft zoveel klappen gehad, dat ze misschien bereid zijn om lijnen te doorbreken die ze in het verleden niet wilden doorbreken”, zegt Wagemakers. “Hamas zou wapens kunnen overleveren aan een Palestijnse autoriteit, en leden zouden dan kunnen integreren in die autoriteit.”
“Zoiets is alleen eerder geprobeerd en dat stuitte toen op veel weerstand”, weet hij. “Er ging van alles mis, dus dat is geen geweldig eerder voorbeeld.” Toch zou de islamoloog dit niet willen afschrijven als mogelijke optie.
In het derde scenario geeft Hamas zware wapens op en levert die bijvoorbeeld in bij buurland Egypte. De lichtere wapens houdt de organisatie vervolgens. “Dit zou betekenen dat ze enerzijds Israël tevreden stellen – als die dit accepteert. Anderzijds kan Hamas tegen de eigen achterban zeggen dat ze niet alle wapens opgeven.” Maar Wagemakers twijfelt of dit scenario kan slagen, omdat Israël er mogelijk niet mee zal willen instemmen.
6. Hoe staat de bevolking nu tegenover Hamas?
“We hebben de afgelopen tijd natuurlijk geen opiniepeilingen gezien onder de bevolking, maar historisch gezien is het zo dat Hamas altijd ten minste een kwart van de bevolking achter zich heeft staan in de Gazastrook”, weet Wagemakers. “En tijdens verkiezingen van 2006 lag dat percentage nog veel hoger”, wijst hij op de verkiezingen waarna Hamas aan de macht kwam in Gaza.
In de jaren daarna bleef Hamas al die tijd behoorlijk populair. Malcontent verklaart dit: “Hamas kwam niet alleen voor de Palestijnen op tegen Israël, maar zorgde ook voor sociale zekerheid en was daarin niet zo corrupt als de Palestijnse Autoriteit die formeel de bestuurlijke leiding heeft op de Westelijke Jordaanoever. Dat was het beeld, en dus kon Hamas met deze activiteiten behoorlijk veel steun verwerven.”
Volgens hem is de steun voor Hamas op dit moment ‘historisch laag’. Hoe laag, dat kan hij niet met zekerheid vaststellen: “Er gaan cijfers rond, maar het is vrij lastig om daar waarde aan te hechten.” Maar dat de populariteit historisch laag is, is volgens hem wel bekend. Dat blijkt bijvoorbeeld ook uit protesten van Palestijnen tegen de oorlog met Israël en tegen Hamas, vertelt hij. “Dat was eerder nog nooit gebeurd.”
“De afgelopen week zie je ook dat er allerlei bendes en clans actief zijn in Gaza. Die trekken zich steeds minder aan van Hamas”, gaat Malcontent verder. “Het gevolg is dat Hamas de grootste moeite heeft om het eigen gezag te herstellen.”
7. Klopt het dat Hamas nu strijdt tegen Palestijnse rivalen en wat zit daar achter?
Dat klopt deels, antwoordt Wagemakers. “Het gaat niet zozeer om rivalen in de zin van politieke concurrenten. Hamas is de mensen aan het aanpakken die zij zien als collaborateurs met Israël en als verraders van de Palestijnse zaak.”
Hij legt uit wat er momenteel in Gaza aan de hand is: “In de chaos zijn groepen ontstaan die bijvoorbeeld humanitaire hulp gingen stelen en die soms ook geld en wapens van Israël kregen om Hamas te bestrijden – wat Israël overigens ook niet ontkend heeft. Dat zijn de groepen die Hamas nu aan het aanpakken is, om de orde weer te herstellen.”
“Want Hamas is natuurlijk in feite nog steeds degene die het gezag heeft”, zegt Wagemakers. “Hamas heeft de verkiezingen in 2006 gewonnen en een regering gevormd, en dus is het hun taak om de orde te herstellen. Daarmee zeg ik niet dat de manier waarop ze dat nu doen goed is, maar wel dat het hun taak is.”
De Verenigde Staten hebben Hamas ook tijdelijk groen licht gegeven om de orde in Gaza te bewaken. Dat zei president Trump afgelopen maandag aan boord van Air Force One, toen hij onderweg was naar Israël nadat Hamas akkoord was gegaan met de door hem voorgestelde wapenstilstand.
8. Welke andere organisaties of partijen heb je om Gaza te leiden?
“Eigenlijk zijn er geen andere partijen dan Hamas”, zegt Malcontent. “Je hebt verschillende bendes en clans, maar daar moet je het niet van hebben. Die zijn te weinig gestructureerd en hebben te weinig steun.”
“Sommige van die groepen die tegen Hamas strijden hebben duidelijke politieke meningsverschillen. Andere komen voort uit handeltjes die tijdens de oorlog zijn opgebloeid, soms gesteund door Israël”, legt hij uit.
Israël heeft namelijk belang bij onrust tussen de Palestijnen over hun bestuur, verklaart de historicus. “Het is een argument dat premier Netanyahu al jarenlang gebruikt: ‘Zie je wel, Palestijnen kunnen zichzelf niet regeren, dus het is beter om ons te laten regeren. Je moet ze geen zelfbestuur geven, want Palestijnen hebben altijd ruzie met elkaar.'”
Om een situatie als in Libië te voorkomen, staan de VS Hamas op dit moment dus toe om de orde te bewaken in Gaza. Maar uiteindelijk moet Hamas het bestuur wel opgeven, als het aan de Amerikanen ligt. “Trump sorteert nu voor op een soort overgangsregering van Palestijnen die geen specifieke banden hebben met politieke partijen. Maar voor het zover is, zijn we waarschijnlijk een lange tijd verder”, zegt Malcontent tot slot.