De desoriëntatie begon in Australië. Op weg naar een kennis reed Ben van Dijk straal de verkeerde kant uit. Zijn vrouw Ineke zat naast hem en schrikte op: ‘Waar ga jíj nou heen?’
Terug in Nederland – het stel remigreerde in 2023 na vier decennia Down Under – moest Ben steeds vaker op zoek naar zijn sleutels en jas en tegenover zijn dochter liet hij zich ontvallen dat hij niet meer wist hoe haar huis eruitzag. Op een dag verdwaalde hij in het centrum van zijn woonplaats Baarn. „Ik dacht: moet ik nou links of rechts? Ik ging rechts geloof ik – dat weet ik ook al niet meer”, zegt Ben (86) aan zijn keukentafel met Ineke (84) naast zich. „En toen liep ik een heel stuk verder en bij een straat die linksaf ging dacht ik: o, dan ga ik die kant eens op. Uiteindelijk kwam ik hier in onze straat terecht en dacht ik: nu weet ik het weer!”
Een jaar geleden hoorde hij dat hij alzheimer heeft, vertelt Ben. „Nou, ik begon wel een traantje te laten.” Hij kreeg een ‘casemanager dementie’ toegewezen, verbonden aan een zorginstelling, die Ben en Ineke begeleidt en adviseert over het leven met de ziekte. Zij begon over een hulpmiddel: een kompas speciaal voor mensen met dementie. Het was nog in de maak, maar een dertigtal mensen mocht het tijdens de zomer van 2025 uitproberen.
De Van Dijks hapten toe en kregen het kompas thuisgestuurd: een rond instrument, acht centimeter in diameter, met een roze naald op een witte wijzerplaat. Verstopt eronder: een chip met gps. De proeftijd is inmiddels ruimschoots voorbij maar Ben van Dijk heeft het kompas nog. Het bevalt hem nogal. Waarheen hij ook wandelt, de kompasnaald wijst naar zijn huis.
Het kompas.
Foto Saskia van den Boom
Zoom in
Simpeler
De bedenker is Rens Brankaert (37), die zich als hoogleraar en lector in Eindhoven en Tilburg bezighoudt met technologische vernieuwingen in de zorg, vooral op het gebied van dementie. Brankaert was nog een twintiger en masterstudent industrial design aan de TU Eindhoven toen hij op het idee van het kompas kwam. Dankzij zijn opa. Die kreeg dementie en verdwaalde steeds vaker tijdens zijn lange fietstochten, vooral op de weg terug als hij moe werd.”
Dan moesten we als familie eropuit om hem te vinden”, vertelt Brankaert aan de telefoon. Hij had zich toen al wat jaren verdiept in de zorg voor mensen met dementie en hem was opgevallen dat technologische hulpmiddelen vaak werden ontwikkeld zonder inspraak van de mensen met dementie zélf. Zoals gps-trackers die vaak aan hen wordt meegegeven tijdens het wandelen. Die trackers stellen zorgpersoneel en mantelzorgers weliswaar in staat om via een app een oogje in het zeil te houden, maar de oriëntatie van de wandelaar is er niet mee geholpen.
Op sessies belegd door Brankaert en collega’s kreeg de doelgroep – thuiswonende mensen met dementie – telkens nieuwe prototypes van het kompas in handen. De proefpersonen legden het op hun handpalm, bevoelden knopjes, beoordeelden de vorm. Maak het simpeler, was hun feedback keer op keer. Zo sneuvelde de digitale stem in het kompas die zei dat de wandelaar „nu rechtdoor” moest. De doelgroep ging zich afvragen waar die stem vandaan kwam. Google Maps op het kompas? Ook te ingewikkeld.
Ben van Dijk.
Foto Saskia van den Boom
Zoom in
Prik
De uitkomst werd een wijzerplaat die analoog aandoet, met één enkele pijlvormige naald die hemelsbreed naar huis wijst, aangestuurd door de gps die tot een halve meter precies de locatie bepaalt. Het kompas bevat ook een sensor gevoelig voor gedraai: keer je het om in je hand, dan veert de pijl terug in de juiste richting. Thuis prik je eenmalig met een naald in een gaatje onderop het kompas om de locatie te ijken.
Ben en Ineke van Dijk wandelden eerst samen door de buurt om het kompas te testen en toen dat goed bleek te gaan, namen ze het mee in de koffer op vakantie naar Duitsland. Ze prikten daar nogmaals met een naald in het kompas zodat hun hotel in Trier het ijkpunt werd, vertelt Ineke. „We hebben ons vijf dagen rotgelopen.”
Ontwikkelaars van het kompas willen een ‘maandelijks model’ hanteren: 20 euro per maand en het up-to-date houden van het computersysteem
En nu plukt Van Dijk z’n Australische countryhoed van de kapstok, verlaat het appartementencomplex en slaat rechtsaf. Het kompas zit in z’n broekzak: de eerste helft van de wandeling kan hij gaan waar hij wil. Hij loopt in hoog tempo. „Ik moet deze dingen goed houden”, zegt hij, kijkend naar zijn benen, „anders moet ik in een karretje.” Hij slaat links een straat in en daarna rechts, passeert het ene grote vrijstaande huis na het andere – „kijk nou hoe mooi, dan begin je toch te kwijlen?” – en complimenteert een man die op de stoep voor zijn huis herfstbladeren bijeenharkt. „Héé, dát doe je netjes!”
Even later blijft hij staan, kijkt om zich heen en zegt: „Deze straat ken ik niet.” Links doemt een watertoren op – „o kijk eens!” zegt hij. Rechtsaf, linksaf en Van Dijk spot een trein door een heg langs de stoep. „Hee, zitten we bij het station?” Ja, zo blijkt. Van Dijk aanvaardt de terugweg, legt het kompas in zijn hand en volgt de richting van de naald. En als hij een paar minuten later inhoudt bij een splitsing zegt hij: „Ik had gedacht: hier naar links”. Maar hij volgt het kompas, en dat wijst naar rechts.
Ben van Dijk en zijn vrouw Ineke.
Foto Saskia van den Boom
Zoom in
Dwaalgedrag
In 2021 won Rens Brankaert een aanmoedigingsprijs voor jonge dementieonderzoekers à 100.000 euro, uitgereikt door Alzheimer Nederland. De stichting noemde zijn technologie „niet-stigmatiserend” en „makkelijk in gebruik”. Vanaf 2023 ging een start-up aan de slag om het kompas klaar te stomen voor de markt. Aumens, zo heet de onderneming, wordt bestierd door twee van Brankaerts voormalige studenten industrial design, de tweelingbroers Rick en Vincent Eurlings (26). Zij hopen op marktlancering in de zomer van 2026. Hoog op hun to-do-list staat een app, te koppelen aan het kompas, die mantelzorgers desgewenst in staat stelt te checken waar de wandelaar zich bevindt.
Een „slim algoritme”, vertellen ze, moet „dwaalgedrag” gaan detecteren – iemand die bijvoorbeeld steeds op en neer loopt in één en dezelfde straat – waarna de mantelzorger een pushbericht ontvangt. En misschien laten ze het kompas in zo’n geval kort trillen, zodat de dwalende loper het weer uit de broekzak vist en zónder hulp van derden de weg hervindt. „Mensen met dementie durven vaak niet meer naar buiten, terwijl bewegen juist zo belangrijk is”, zegt Rick Eurlings. De broers willen een „maandelijks model” hanteren: 20 euro per maand voor het kompas en het up-to-date houden van het computersysteem. Ze zijn in gesprek met zorgverzekeraars in de hoop op vergoeding.
Ah, feestverlichting, dat moet de Laanstraat zijn
Ben van Dijk
Het kompas is al in trek. Zo’n 25 ouderenzorginstellingen en vertegenwoordigers van ‘dementienetwerken’, verantwoordelijk voor dementiezorg thuis, bestelden het alvast. De eerste versie van het kompas zal mikken op mensen verkerend in de vaak jarenlange fase tussen prille vergeetachtigheid en vergevorderde dementie. Vooral onder hen sloeg het kompas aan, bleek uit de zomerproef onder dertig mensen in verschillende fases van de ziekte.
Mensen in een beginstadium kunnen, mits technisch onderlegd, vaak nog uit de voeten met hun smartphonenavigatie en voor mensen met vergevorderde dementie is het kompas vaak juist te ingewikkeld. Niettemin krijgt de start-up belangstellende mailtjes van verpleeghuizen, wier bewoners vaak kampen met een ernstige vorm van dementie. Verpleeghuizen worstelen nog altijd met de in 2020 wettelijk opgelegde plicht hun buitendeuren niet langer te sluiten voor hun bewoners, hoe vergeetachtig ook.
„Ah, feestverlichting, dat moet de Laanstraat zijn”, zegt Van Dijk en hij loopt de winkelstraat in. Een T-splitsing nu. Tja: links of rechts? Het kompas wijst zo goed als rechtdoor, dwars door een juwelierszaak heen. Van Dijk kijkt aandachtig naar de wijzerplaat, zegt dat de naald „íéts naar rechts wijst” en slaat rechtsaf. Een paar minuten later loopt hij zijn eigen straat in. Ja, door het kompas is hij meer gaan wandelen, zegt hij. „En mijn vrouw”, voegt hij toe op z’n Australisch, „hoeft niet te worry-en.”
Lees ook
IDFA-film ‘Long Goodbye’ laat met VR-bril voelen hoe dementie werkt: ‘We willen het taboe rond dementie doorbreken’
Geef cadeau
Deel
Mail de redactie
NIEUW: Geef dit artikel cadeau
Als NRC-abonnee kun je elke maand 10 artikelen cadeau geven aan iemand zonder NRC-abonnement. De ontvanger kan het artikel direct lezen, zonder betaalmuur.