Het is iets waar wetenschappers al jaren hun hoofd over breken: het verband tussen een eerder doorgemaakte infectie en het ontstaan van ernstige auto-immuunziektes. Zo wordt reumatoïde artritis in verband gebracht met een bacteriële infectie. En patiënten met multiple sclerose hebben vlak voordat de ziekte begint bijna altijd een infectie met het epstein-barrvirus (EBV) doorgemaakt.

Maar hoe die wisselwerking precies werkt, en hoe sterk het verband tussen de infectie en de auto-immuunziekte is, is een complexe puzzel. Onderzoekers van Stanford Medicine legden een nieuw stukje aan die puzzel. Daarover publiceerden ze woensdag in Science Translational Medicine.

De onderzoekers doken in de relatie tussen een doorgemaakte infectie met EBV en de ontwikkeling van de ernstige auto-immuunziekte systemische lupus erythematodes (SLE). EBV, een herpesvirus, is vooral bekend als veroorzaker van de ziekte van Pfeiffer, ook wel klierkoorts of mononucleosis infectiosa genoemd. SLE is een ernstige ziekte waarbij het afweersysteem allerlei weefsels en organen in het eigen lichaam aanvalt.

Slapend virus

Al jaren geleden constateerden wetenschappers dat veel mensen met lupus ook geïnfecteerd waren met EBV, maar onduidelijk bleef hoe die wisselwerking eruitziet. De groep van Stanford Medicine gebruikte een nieuwe onderzoeksmethode om op celniveau te kunnen zien welke cellen dna van het EBV bevatten.

Dát er EBV werd gevonden in de cellen van mensen met lupus is op zichzelf niet verwonderlijk. Zo’n 9 op de 10 in de algemene bevolking maken een infectie met het virus door. Bij ongeveer de helft van de mensen gaat dat ongemerkt. Eenmaal geïnfecteerd gaat het virus nooit meer uit je lichaam. Het blijft aanwezig in de cellen, slapend gehouden door het immuunsysteem. Ook nagenoeg alle mensen met lupus zijn dus EBV-positief.

Het virus houdt zich schuil in B-cellen, die onderdeel uitmaken van het immuunsysteem. Het virus kan op die manier de werking van de geïnfecteerde afweercellen verstoren.

Wildgroei van verkeerde B-cellen

Van lupus is de precieze oorzaak nog steeds niet achterhaald, maar wel is duidelijk dat ook daar B-cellen een belangrijke rol spelen. Dit type witte bloedcel produceert antistoffen tegen indringers, zoals virussen en bacteriën, en werkt ook als signaalcel naar andere soorten afweercellen om in actie te komen.

Maar bij mensen met lupus is er een wildgroei van ‘verkeerde’ B-cellen die lichaamseigen cellen aanvallen, zogenoemde autoreactieve B-cellen. De grote vraag is nog steeds: hoe komt dat? De onderzoekers van Stanford Medicine vonden nieuwe aanwijzingen dat EBV daar een bepalende rol in zou spelen. Zij vonden dat één op de 500 B-cellen van mensen met lupus geïnfecteerd is met EBV, terwijl dat in gezonde mensen één op de tienduizend cellen is.

De onderzoekers toonden ook aan dat de aanwezigheid van EBV de autoreactieve B-cellen aanspoort om actief te worden én om andere afweercellen te activeren. Met andere woorden: als maar genoeg autoreactieve B-cellen door EBV geactiveerd worden, wekt dat een heftige immuunreactie op waar ook allerlei afweercellen bij betrokken raken die niet met EBV zijn geïnfecteerd. Het is een startpunt voor een hevige auto-immuunreactie.

‘Route kan twee kanten op’

Een „technisch mooie studie”, zegt hoogleraar experimentele reumatologie René Toes van het Leids Universitair Medisch Centrum (LUMC), „die voor het eerst op celniveau laat zien dat B-cellen van mensen met lupus zijn geïnfecteerd met EBV”.  Wel is er volgens hem een grote vraag die ook dit onderzoek niet beantwoordt: ontstaat lupus door een woekering van afweercellen die geïnfecteerd zijn met EBV, of is het andersom? Zorgt lupus voor een opvlamming van het virus?

„De route zou twee kanten op kunnen lopen”, vult immunoloog Jolien Suurmond uit het LUMC aan. „Deze onderzoekers stellen dat autoreactieve B-cellen gaan woekeren door de aanwezigheid van EBV in die cellen. Maar van lupus is ook bekend dat bepaalde afweercellen die virussen zouden moeten opruimen, minder goed werken.” Dat zou volgens haar kunnen betekenen dat juist dóór de lupus de met EBV geïnfecteerde cellen ongeremd kunnen uitgroeien. „En mensen met lupus gebruiken medicijnen waardoor je immuunsysteem minder goed in staat is om virussen op te ruimen.”

En dan is er nog de hamvraag, die ook de onderzoekers van Stanford opwerpen: als bijna iedereen geïnfecteerd is met EBV, waarom krijgt dan niet iedereen last van auto-immuunziekten? De Amerikaanse onderzoekers vermoeden dat dit te maken heeft met de circulatie van verschillende varianten van het epstein-barrvirus, maar geven daar geen uitsluitsel over.

Schrijf je in voor de nieuwsbrief NRC Wetenschap

Inschrijven
Uitschrijven

Geef cadeau

Deel

Mail de redactie

NIEUW: Geef dit artikel cadeau
Als NRC-abonnee kun je elke maand 10 artikelen cadeau geven aan iemand zonder NRC-abonnement. De ontvanger kan het artikel direct lezen, zonder betaalmuur.