Het is een oorlog die niemand werkelijk wil beëindigen. De uitputtingsslag in Soedan tussen het regeringsleger (SAF) en de paramilitaire Rapid Support Forces (RSF) duurt inmiddels ruim twee jaar en heeft het land in een humanitaire impasse doen belanden.
In de regio Darfur vagen de RSF momenteel hele gemeenschappen weg, terwijl ook het regeringsleger weinig doet om het Soedanese volk te beschermen. De oorlog toont hoe Soedan niet alleen politiek verdeeld is, maar gevangen zit in een werkelijkheid waarin geweld steeds opnieuw de enige uitweg lijkt.
De revolutie van 2019, die Soedan moest bevrijden van dictator Omar al-Bashir, heeft plaatsgemaakt voor een strijd om politiek overleven. Abdel Fattah al-Burhan (SAF) en Mohamed Hamdan ‘Hemedti’ Dagalo (RSF) vechten daarbij om macht en rijkdom. Hun bondgenoten leveren wapens en geld en invloedrijke hoofdrolspelers zijn niet in beweging te brengen. Wie houdt het Soedanese volk gevangen in deze oorlog?
1De Soedanese militaire elite
De oorlog in Soedan is een verhaal van verraad. Zes jaar geleden zongen jongeren in hoofdstad Khartoem over vrijheid en rechtvaardigheid, na decennia van onderdrukking. Hun revolutie werd gekaapt door de generaals die Bashirs val moesten begeleiden. Burhan en Hemedti kwamen voort uit hetzelfde veiligheidsapparaat dat jarenlang opstanden neersloeg en een rol had in de genocide in Darfur begin deze eeuw. Terwijl burgerbewegingen werden genegeerd, bleef de oude macht overeind: generaals met hun bedrijven, zakenlieden die hun fortuin aan het regime te danken hadden en islamistische netwerken die na de staatsgreep van 2021 hun invloed herwonnen.
Volgens Kholood Khair, directeur van denktank Confluence Advisory in Khartoem, gaat het conflict niet alleen om macht of geld, maar om wie Soedan mag vertegenwoordigen, een strijd tussen twee elites – het oude leger en de milities uit de periferie. „In hun onderlinge strijd vernietigen ze al wat nog rest van de samenleving, ook de hoop op een rechtvaardig bestuur.”
Lees ook
Op enkele uren van Al Fashar zoeken honderdduizenden Soedanezen een uitweg: ‘Ze willen iedereen die anders is uitroeien’
Die machtsstrijd sleepte het land uiteindelijk mee in een nieuwe, allesverwoestende oorlog. Volgens Clingendael-onderzoeker Anette Hoffmann ligt de wortel van het conflict bij de hardnekkige overlevingsdrang van de militaire elite sinds de revolutie. „Vanaf het begin hadden zij geen enkele intentie om hun economische macht af te staan. Hun handelen draaide louter om zelfbehoud: financieel, politiek en militair.”
Onder Bashir voerden de RSF, voorheen de Janjaweed-militie, het vuile werk van het leger uit in Darfur en kregen daarvoor in ruil het recht zich economisch te verrijken. Zo groeiden ze uit van een door de staat gesteunde strijdmacht tot een zelfstandige macht met eigen inkomstenbronnen. „Geweld was voor de militie niet alleen een middel om macht te behouden,” zegt Khair, „maar ook een bron van inkomsten.”
Abdel Fattah al-Burhan leidt het regeringsleger SAF dat in een uitputtingsslag verwikkeld is met de paramilitairen van RSF.
FOTO AP
Zoom in
Burgers blijven gevangen in de vuurlinie tussen milities en leger. Twee dagen voor de val van Al Fashar onderhandelden commandanten van het regeringsleger met de RSF over hun veilige aftocht. SAF-officieren verlieten hun posten terwijl tienduizenden burgers achterbleven. Kort daarna volgden wraakacties. Het was tekenend, zegt Hoffmann. „De macht wist zichzelf in veiligheid te brengen, het volk niet.”
Lees ook
Met de val van Al Fashar zijn de inwoners van Darfur overgeleverd aan de meedogenloze willekeur van het RSF
Het regeringsleger presenteert zich als beschermer van de staat en zegt Soedan te willen bevrijden van de RSF. In werkelijkheid is het zelf een economische macht geworden. Het controleert bouwbedrijven, landbouwgronden en defensiecontracten. Zolang er gevochten wordt, hoeft het leger geen macht te delen met burgers en geen rekenschap af te leggen, zegt Hoffmann. „Zolang het leger zélf de staat is, kan het die niet beschermen zonder zichzelf te beschermen. Zo is de SAF uitgegroeid tot een economisch machtsblok met belang bij het voortbestaan van het conflict, iets wat zelfs zichtbaar wordt in de vredesonderhandelingen. Zodra er druk ontstond om te praten, laaide het geweld op om sterker aan tafel te kunnen verschijnen.”
2De Verenigde Arabische Emiraten
Op een landingsbaan in Libië werd in oktober opnieuw een cargotoestel gelost uit Abu Dhabi, de hoofdstad van de Verenigde Arabische Emiraten (VAE). Op papier ging het om humanitaire goederen. In werkelijkheid maakten de ladingen deel uit van de luchtbrug die de oorlog van de RSF in Soedan voedt. Kisten met munitie, brandstof, uniformen. Onderzoek van de Verenigde Naties wijst uit dat vrachten met ‘humanitaire’ labels via Libië en Tsjaad worden vervoerd naar gebieden onder controle van de RSF. Terwijl in Soedan de wapens bleven aankomen, spraken in Brussel Europese leiders over „strategische samenwerking” met Abu Dhabi en de noodzaak van nauwere handelsbanden.
De Emiraten leveren de brandstof waarop de oorlog in Soedan draait. Hun wapenleveringen, waaronder moderne munitie en drones, bepaalden grotendeels het tempo van de terreinwinst van de RSF en stelden de militie in staat belegeringen, zoals in Al Fashar, vol te houden en stedelijke frontlinies te breken. „Wat nu in Darfur gebeurt, zou onmogelijk zijn zonder de steun van de Emiraten”, zegt onderzoeker Anette Hoffmann. „Dat is glashelder, het bewijs is waterdicht.”
Lees ook
De Emiraten als schaduwmacht: goudhonger in Dubai voedt de oorlog in Soedan
Ook Rusland en Egypte spelen een rol: Moskou steunt naar verluidt beide partijen, terwijl Caïro het regeringsleger bewapent en traint. Voor de Emiraten is Soedan echter een strategisch project: toegang tot de Rode Zee, invloed in de Hoorn van Afrika en een bron van goud. Bedrijven in Dubai verdienen aan het illegale goud waarmee de RSF hun strijd financieren. Van de tachtig ton aan goudproductie verliet ruim de helft het land illegaal, bijna al dat goud kwam in de Emiraten terecht, waar het werd vermengd met legaal goud en wereldwijd doorgevoerd. Controle over handelsroutes en landbouwgrond vergroot bovendien hun economische autonomie ten opzichte van Saoedi-Arabië, de Verenigde Staten en Europa. Zo groeiden de Emiraten in een decennium uit tot draaischijf van oorlogseconomieën in de Hoorn van Afrika en de Sahel.
In het Tine-transitkamp in Tsjaad neemt het aantal vluchtelingen snel toe. De vrouw met de megafoon geeft instructies aan de nieuwkomers.
Foto Joris Bolomey/AFP
Zoom in
De relatie tussen de Emiraten en RSF-leider Hemedti gaat terug tot de oorlog in Jemen. Tien jaar geleden leverden de RSF huurtroepen aan de door Saoedi-Arabië geleide coalitie, gefinancierd door de Emiraten. Uit dat militaire partnerschap groeide later een economische band: via goudexporten naar Dubai, landbouwinvesteringen en plannen voor een haven aan de Rode Zee. „De RSF leverden troepen, de Emiraten betaalden”, zegt politicoloog Kholood Khair. „Wat toen een tijdelijk bondgenootschap leek, groeide uit tot een economische en politieke levenslijn. De Emiraten kochten hun diensten in, maar kregen er iets blijvends voor terug: een bondgenoot met toegang tot goud en grondstoffen. De Emiraten hebben de RSF niet alleen bewapend, ze hebben hun een economie gegeven.”
Lees ook
Op enkele uren van Al Fashar zoeken honderdduizenden Soedanezen een uitweg: ‘Ze willen iedereen die anders is uitroeien’
Naar buiten toe profileert Abu Dhabi zich gretig als humanitaire partner. Of het nu veldziekenhuizen zijn voor Soedanese vluchtelingen in Tsjaad of een „luchtbrug” met hulpvluchten en tonnen voedsel en medicatie richting Port Sudan. Nadat rapper Macklemore zijn optreden in de Emiraten had geboycot, kwam vanuit Abu Dhabi prompt een zogeheten Gate of Sudan Festival, om hun „broederlijke band” met het Soedanese volk in de verf te zetten. Volgens Hoffmann laat dat zien hoe gevoelig de Emiraten zijn voor publieke druk. „Ze hebben hun PR op orde”, zegt ze. „Een brede internationale campagne zou hen, én Europese regeringen, kunnen dwingen tot verantwoording.”
3De internationale gemeenschap
Waar is George Clooney gebleven? In 2005 zat hij naast Kofi Annan in New York en noemde Darfur „de morele toets van onze tijd”. Zijn woorden hielpen het conflict destijds in het brandpunt van de wereld te brengen. In dezelfde regio worden opnieuw ziekenhuizen platgebrand en gemeenschappen weggevaagd, maar de wereld lijkt haar morele stem te hebben verloren.
De oorlog wordt gezien, gedocumenteerd en geanalyseerd, maar nauwelijks bestreden. De diplomatie weet wel de juiste woorden te vinden. Maandag volgde een gezamenlijke verklaring van bijna dertig landen, waaronder Nederland, België, het VK en Canada. Die spraken hun „diepe zorg” uit en noemden de door de RSF gepleegde daden „afschuwelijke schendingen van het humanitair recht.”
Toch klonk elders een ander geluid. Een paar dagen na de val van Al Fashar werd in Abu Dhabi een rode loper uitgerold. António Costa, voorzitter van de Europese Raad en UAE-president Mohammed bin Zayed, wisselden beleefdheden uit over handel, veiligheid en „strategisch partnerschap”. Een vrijhandelsakkoord tussen Brussel en Abu Dhabi stond al langer in de steigers. Costa ziet in de Golfstaat een „betrouwbare en onmisbare partner in een multipolaire wereld vol onzekerheid”.
Lees ook
Demonstranten in Utrecht richten hun blik op Soedan en op de landen die het geweld in stand houden
Ook in Den Haag klinken zulke geluiden. In een reactie aan NRC afgelopen weekend omschreef het ministerie van Buitenlandse Zaken de Emiraten als „een relevante speler met invloed om tot een einde aan het conflict te komen”. Die diplomatieke hoffelijkheid weerspiegelt de politieke keuze om de relatie met de VAE te ontzien en de rol van het land in Soedan onbesproken te laten. „Wat deze oorlog zuurstof geeft,” zegt onderzoeker Anette Hoffmann, „zijn niet alleen de wapens of de milities, maar de politieke keuzes die bewust niet zijn gemaakt.”
Intussen gaat de handel met de oorlogspartner van de RSF ongestoord door. Commissievoorzitter Ursula von der Leyen spreekt in Brussel over de noodzaak om „de wapens te doen zwijgen”. Er worden sancties uitgevaardigd tegen kleine Soedanese entiteiten, maar EU-lidstaten blijven vergunningen afgeven voor wapenexport naar de Emiraten, goed voor ruim 23 miljard euro in 2023. Ook Nederland keurde in 2024 nog voor bijna zeven miljoen euro aan wapenexportvergunningen goed waarvan „geen risico op omleiding naar Soedan” is vastgesteld.
Een in het vluchtelingenkamp in Tsjaad gemaakte kindertekening, met beelden van de oorlog.
Foto Joris Bolomey/AFP
Zoom in
De Emiraten hebben zich onmisbaar gemaakt in de regionale strategie van de Verenigde Staten, wat hun positie in Europa alleen maar heeft versterkt. De nationaal veiligheidsadviseur van het land, sjeik Tahnoun bin Zayed, investeerde 2 miljard dollar in een cryptoplatform van de familie Trump, waarna Washington toegang gaf tot Amerikaanse microchips. Sinds de Abraham-akkoorden van 2020 – waarmee de Emiraten hun betrekkingen met Israël normaliseerden – spelen ze een sleutelrol in het uitvoeren van de Israëlisch-Amerikaanse agenda in het Midden-Oosten. De VAE hebben daarmee een vorm van politieke immuniteit gekocht, zegt politicoloog Kholood Khair. „Ze hebben zich zo dicht bij Washington en Tel Aviv gepositioneerd dat niemand het aandurft hen ter verantwoording te roepen.”
Lees ook
Met inname van een sleutelstad in Darfur is de vrees groot voor een nieuw bloedbad in Soedan
Twintig jaar geleden, tijdens de eerste genocide in Darfur, verwees de VN-Veiligheidsraad het Soedanese dossier nog naar het Internationaal Strafhof, werd Bashir aangeklaagd en kwam er een vredesmacht. „Dat zou vandaag ondenkbaar zijn”, zegt Khair. „Niemand die de Soedanese burgers vandaag beschermt: niet het regeringsleger, niet de RSF en al helemaal niet de internationale gemeenschap. Dat is een tragische positie.”
Geef cadeau
Deel
Mail de redactie
NIEUW: Geef dit artikel cadeau
Als NRC-abonnee kun je elke maand 10 artikelen cadeau geven aan iemand zonder NRC-abonnement. De ontvanger kan het artikel direct lezen, zonder betaalmuur.