Jarenlang was er op station Schiphol een douchende man te zien, gefilmd door Marijke van Warmerdam in 1995. Voor thuiskomende reizigers was het een voorbode van wat ze zo zelf gingen doen; het stof van hun reis van zich afspoelen. Voor vertrekkende reizigers was het voorpret. Onder wat voor water zouden zij terechtkomen? Dat hoefde overigens niet altijd iets goeds te zijn; vooral één film heeft de onbekommerdheid van douchen verpest. Wat Jaws is voor zwemmen is Psycho voor douchen; de film van Hitchcock met de beroemde scène waarin Janet Leigh door Anthony Perkins wordt vermoord onder de douche van haar motelbadkamer, de messteken aangezet door de ijzingwekkende muziek van Bernard Herrmann. De film uit 1960 is in zwart-wit, maar iedereen herinnert zich het bloed dat door het afvoerputje spoelt in kleur. Jaws en Psycho zorgden er niet voor dat je niet meer ging zwemmen of douchen, zo veel macht hadden ook deze films niet buiten de bioscoop, maar wel dat je dat met enige schroom deed – zoveel macht hadden die films wel in het echte leven. De overeenkomst tussen beide films: je bent nooit alleen, je kunt altijd gezien worden. Prooi.
Op een tentoonstelling in Museum Gouda vorig jaar, bleek dat Hitchcock dat ook al had bedacht: het schilderij dat Perkins voor het gat in de muur heeft hangen waardoor hij Leigh kan bespieden is een voorstelling van Susanna en de ouderlingen, het bijbelse verhaal waarin Susanna in de tuin gaat baden en twee mannen haar . Een afgrijselijk voorbeeld van continuïteit in onze cultuur… Drieduizend jaar gluren. Drieduizend jaar geweld. Volgend jaar houdt het Rijksmuseum een tentoonstelling over de Metamorfosen van Ovidius als inspiratiebron voor kunstenaars. Ik ben benieuwd hoe er met het seksueel geweld in de verhalen over gedaanteverwisselingen van Zeus, Daphne et cetera is omgegaan.
Lees ook
Het naakte vrouwenlichaam wil niet bekeken worden, maar we doen het toch
‘Prikkeling der huid’
Terug naar de bron, deze keer in de vorm van de douche, die ook op andere vlakken van continuïteit getuigt. Vrijwel alle religies hebben wel een ritueel waarin water een rol speelt. De grootste spa in Amsterdam heet Spa Zuiver. Water reinigt niet alleen letterlijk maar ook figuurlijk, ook thuis, ook onder je eigen douche speelt dat nog een rol. In 1849 verscheen een van de eerste advertenties voor stortbaden in Nederlandse kranten: „Geen ander bad heeft die invloed op de gezondheid die een stortbad heeft; de prikkeling der huid, het openen der zweetgaatjes, door de kletterend neervallende waterstralen veroorzaakt brengen een weldoende uitwaseming teweeg die de bader aangenaam verkwikt en in een opgeruimde stemming brengt.” Hoe makkelijk het was om zo’n douche thuis te bedienen weet ik niet. Er staat ook een advertentie in de krant van een „fatsoenlijk” man die zich verhuurt als hulp bij het nemen van een douche.
Misschien zou je vies zijn nu zelfs als een vorm van verzet kunnen zien, al is ook dat ooit de norm geweest
Misschien zou je vies zijn nu zelfs als een vorm van verzet kunnen zien, al is ook dat ooit de norm geweest. In Europa was water eeuwen vrij verdacht. Je kon er ziek door worden, dachten mensen in de vroegmoderne tijd. Veel mensen wasten alleen hun handen en hun gezicht. In de negentiende eeuw nam de afkeer van water af, als eerste bij de rijken. Zij konden daardoor de armen ‘the great unwashed‘ gaan noemen.
Douches zijn ook gebruikt om mensen in het gareel te krijgen. In de achttiende eeuw kwam de hydrotherapie op. Douches met koud water werden in gekkenhuizen veel gebruikt. De schok van het koude water dat plotseling op het slachtoffer werd gericht, zou het verhitte brein afkoelen en de gehoorzaamheid bevorderen. Foucault schrijft over douches en water in zijn geschiedenis van de waanzin (1961/1965): „De enige kwaliteit die eraan wordt toegeschreven is geweld.”
Ook in gevangenissen werd de koude douche als straf gebruikt. In een gevangenis begon in 1872 ook een nieuwe ontwikkeling. Voor de gevangenis van Rouen ontwierp dokter Merry Delabost, tevens uitvinder van lang houdbaar ‘vleesbeschuit’, ter verbetering van de hygiëne een rij douchehokjes waarin de gevangenen schoon konden worden met warm water en tegelijkertijd konden worden geobserveerd. Het was efficiënt, goedkoop en snel. Het idee sloeg aan, als eerste in het Pruisische leger, al snel in badhuizen. Zelfs in de Nederlandse pers werd Delabost bij het vijftigjarig bestaan van het stortbad geprezen als ‘weldoener der mensheid’.
Huiselijk verraad
De oude Grieken hadden ook al douches, althans koud water dat uit een loden pijp uit een muur kwam en soms met fraai bewerkte koppen geïnstalleerd werd in gemeenschappelijke wasruimtes. Nog eerder dan de Grieken moesten tot slaaf gemaakten in Egypte en Mesopotamië water over de hoofden van hun eigenaren uitgieten. Naar verluidt werd dit gebruik van menselijk gereedschap een Romeinse keizer ooit fataal. Katherine Ashenburg citeert in The Dirt on Clean. An Unsanitized History (2007) Edward Gibbon, die in The History of the Decline and Fall of the Roman Empire (1782) schreef:
„Verachtelijk voor zichzelf en de mensheid, stierf Constans door huiselijk, misschien wel bisschoppelijk, verraad in de hoofdstad van Sicilië. Een bediende goot in het bad warm water over zijn hoofd en sloeg hem daarna hard met de vaas.”
Kunnen we nog verder terug in de tijd? Terug naar de bron?
Watervallen.
Geef cadeau
Deel
Mail de redactie
NIEUW: Geef dit artikel cadeau
Als NRC-abonnee kun je elke maand 10 artikelen cadeau geven aan iemand zonder NRC-abonnement. De ontvanger kan het artikel direct lezen, zonder betaalmuur.