‘Het was avond, rond half acht. De salamander had een paar uur zacht gebrand op wat houtblokken, maar nu was hij weer koud. Met zijn ouders en Peter zat hij aan tafel in de achterkamer.’

Tussen de stratenmakers, scharrelende duiven en de slagen van de kerkklok door, klinkt op de Grote Markt van Haarlem het, zeker voor iedere scholier met een leeslijst, vertrouwde begin van Harry Mulisch’ klassieker De Aanslag. De vertelstem komt uit de richting van het bronzen borstbeeld van de in 1927 in Haarlem geboren auteur, dat uitkijkt over het plein. En die stem, een langslopend stel houdt even de pas in, „is dat niet… Mulisch?”

NRC

Sorry, het lukt niet om de video af te spelen.
Probeer de pagina opnieuw te laden

of probeer het later nog eens.

Dat klopt bijna: een door kunstmatige intelligentie gegenereerde stem van ‘Harry Mulisch’ leest deze het van De Aanslag voor. Het computermodel werd gevoed met honderden uren aan audio- en video-opnamen van de auteur, de erven Mulisch gaven daarvoor permissie. Op telefoonnummer 085-2080017 leest de stem . Achter zit online bibliotheekservice Passend Lezen, die aandacht vraagt voor de groeiende groep (oudere) Nederlanders die vanwege afnemend zicht moeilijk meer een boek ter hand neemt. „In bieden wij 110.000 online audioboeken aan, ingesproken door vrijwilligers”, zegt Elivra Zecic van Passend Lezen. „Zodat iedereen kan blijven genieten van boeken.” Een nobel streven, hoewel ‘AI-Mulisch’ vooral op ouderen is gericht.

Donderdag nog publiceerde de Onderwijsinspectie een rapport waarin het waarschuwt dat tienduizenden scholieren het risico lopen laaggeletterd door het leven te gaan. Wat blijkt: zij halen niet langer basisniveau 1F, dat bijvoorbeeld het opstellen van een mailtje behelst waarin je iemand feliciteert.

En AI-Mulisch is niet het enige initiatief: zo loopt tot eind november Heel Nederland Leest, een campagne waarbij al twintig jaar lang telkens exemplaren van één boek worden verspreid, met het idee die roman collectief te lezen. Dit keer is dat Onder de Paramariboom van Johan Fretz, gratis verkrijgbaar in bibliotheken.

Techbedrijven

Aan de telefoon noemt Siebe Bluijs, die aan Tilburg University ‘digitale literatuur’ onderzoekt, ‘AI-Mulisch’ om meerdere redenen fascinerend. Hoewel er in dit geval geen techbedrijf achter zit, past het in een trend waarin AI menselijke eigenschappen wordt toegedicht. „Literatuur, en dan vooral poëzie, is in trek bij techbedrijven. Die huldigen een romantische, negentiende-eeuwse invulling van poëzie als de ultieme vorm van menselijke intelligentie die je verheft boven de massa. Niet voor niets heette de eerste Google-chatbot ‘Bard’; de troubadour.”

Is er geen moeite door een mens in gestopt, dan zijn we geneigd die literatuur minder serieus te nemen

Siebe Bluijs
onderzoeker digitale literatuur

„Tegelijk vertelt die AI-stem van Mulisch iets over hoezeer we bij lezen de auteur in ons achterhoofd houden”, zegt Bluijs. „Ik probeer mijn studenten juist aan te leren de verteller en de auteur los te koppelen, maar we vinden het fijn om contact te maken als we een boek lezen. Dat merk je ook in discussies over door AI gemaakte literatuur: is er geen moeite door een mens in gestopt, dan zijn we geneigd die literatuur minder serieus te nemen.”

Literatuurwetenschapper Bluijs ziet bovendien een risico: pogen literatuur hip te maken door wat met AI te doen. „Het is beter om via literatuur de digitale geletterdheid van mensen te versterken, door ze er bijvoorbeeld op te wijzen hoe we geneigd zijn om van taalmodellen als ChatGPT mensen van vlees en bloed te maken. Net zoals je bij een roman meegaat in een fictieve wereld, schakel je bij AI moedwillig uit dat je heus wel weet dat het niet echt is. Dat geldt ook en beetje voor die AI-stem van Mulisch.”

‘Het boek las lekker weg’

In Haarlem wandelt dichter George Moorman (67), rode sjaal, witte haren, bedachtzaam op het geluid af. „Ik ken Mulisch vooral als oudere man, z’n stem klinkt hier wat jonger”, zegt hij. 5-havo-scholier Daan Eldering (16) roept uit: „Dat is ‘m, van De Aanslag!”. Dat boek „las lekker weg”, zegt hij, broodje gezond in de hand.

Gepensioneerd mbo-docent Koen Vos (68) wijst met zijn paraplu naar het standbeeld: „Alle aandacht voor lezen is geweldig”. Zijn vrouw, voormalig basisschooldocent Hélène Vos (68), plukt aan haar groene baret. „Mijn dag begint altijd met twee uur lezen in bed”, zegt ze. „Nu ben ik bezig in Dubbelliefde van Adriaan van Dis, die heb ik uit de kast van de buurvrouw geplukt.” Het koppel uit Oldemarkt is op vakantie in Haarlem. „Als we ouder zijn zou ik wel een luisterboek willen proberen, of in de auto”, zegt Hélène.

Geef cadeau

Deel

Mail de redactie

NIEUW: Geef dit artikel cadeau
Als NRC-abonnee kun je elke maand 10 artikelen cadeau geven aan iemand zonder NRC-abonnement. De ontvanger kan het artikel direct lezen, zonder betaalmuur.