Wordt een van de machtigste personen van Oekraïne politiek geofferd? Na de onthullingen van fraude met energiegelden is de positie van de stafchef van het presidentiële kantoor het brandpunt geworden van felle publieke discussie.
Andri Jermak is de rechterhand van president Volodymyr Zelensky. Politico zette Jermak eind 2024 op nummer 4 in de lijst van ‘machtigste mensen in Europa’. Hij heeft veel critici in eigen land en, tijdens de nu heropende vredesonderhandelingen misschien nog belangrijker, in de regering van de Amerikaanse president Donald Trump.
Voor Oekraïne komen die onderhandelingen op een uiterst slecht moment. Het front is verre van stabiel, de stad Pokrovsk staat op het punt om te vallen. En sinds vorige week is de regering verwikkeld in het grootste corruptieschandaal van Zelensky’s presidentschap. De nasleep van het schandaal brengt zijn steun en toeverlaat in gevaar, en dat kan de Oekraïense onderhandelingspositie verzwakken.
Hoewel Andri Jermak formeel als stafchef geen macht heeft, delegeert de president – wiens macht als gevolg van de staat van beleg immens is –ongekend veel aan hem. De president vertegenwoordigen in het buitenland? Jermak. Onderhandelingen over vrede en internationale steun? Jermak. Het beheer van de agenda van Zelensky? Jermak. Verzoeken aan de president? Stuur maar aan Andri Borisovitsj. Jermak communiceert namens de president met het parlement, de Verhovna Rada, en is binnen de overheid betrokken bij benoemingen, promoties en ontslagen – zowel op ministerieel als op regionaal niveau.
In de kringen rond Trump wordt Jermak vooral gezien als een sta-in-de weg. Begin dit jaar had de Amerikaanse president het nog vooral voorzien op Zelensky zelf; hij noemde de Oekraïense president zelfs een ‘dictator’. Maar de democratisch verkozen leider mag grondwettelijk gezien geen verkiezingen uitschrijven terwijl er een vijandelijke staat bommen op het land gooit, dus kwamen de Amerikanen niet van hem af.
Daarna richtte de pijlen zich op Jermak, die als oud-advocaat een sterke onderhandelaar is. Het was ook Jermak die in 2019 aan de telefoon hing met Trumps team toen dat Oekraïne onder druk zette om een corruptieonderzoek te openen naar de zoon van Trumps grootste rivaal, Joe Biden. Oekraïne ging hier niet in mee, en Trump is dat niet vergeten. Het was ook Jermak die achter de schermen obstakels opwierp tijdens de onderhandelingen met de Verenigde Staten over een ‘grondstoffendeal’.
Afgelopen zomer roddelden westerse diplomaten tegenover de Financial Times dat Jermaks ego van „planetaire omvang” is. „Galactisch groot is een beter woord”, overtroefde een ander.
Corruptie-affaire
Vorige week maandag werd een smeergeldaffaire met 100 miljoen dollar (87 miljoen euro) weggesluisd belastinggeld onthuld door de rechercheurs van anti-corruptiebureau NABU. De instantie zegt ook bewijs te hebben dat er gefraudeerd is met defensiegeld – maar kan hierover vanwege de staat van beleg nog niets publiceren. Twee Oekraïense ministers zijn al ontslagen.
Lees ook
De naschokken van corruptie-onderzoek ‘Operatie Midas’ houden aan in Oekraïne
Critici zien in de zaak een signaal van diepgeworteld mismanagement en vragen zich af: als Jermak overal een rol in speelt, zal hij hier toch ook van hebben geweten? Of op zijn minst toch de macht hebben gehad om het te voorkomen?
Tot op dit moment heeft de NABU geen bewijs geleverd of zelfs maar een verdenking geuit dat de stafchef rechtstreeks bij de zaak betrokken is, maar alle ogen zijn nu wel op hem gericht. Zelensky afvallen durft niemand, maar de man vlak achter hem oogt opeens kwetsbaar.
‘Groene kardinaal’
Jermak wordt ook wel ‘groene kardinaal’ genoemd – naar zijn legergroene outfits, maar waarschijnlijk ook naar Zelensky’s achternaam, die ‘van het groene’ betekent. Jermak heeft geen partner of kinderen, sliep de eerste jaren van de oorlog op kantoor en heeft in de afgelopen vijf jaar „voor de president geleefd”, stelt een bron uit zijn team tegenover nieuwskanaal NV.
De 53-jarige stafchef is voormalig advocaat, zakenman en filmproducent – en al jaren bevriend met Zelensky. Ze ontmoetten elkaar zo’n tien jaar voor de oorlog rond het televisiekanaal Inter, waar Zelensky algemeen producent was en waar Jermaks advocatenkantoor zaken mee deed.
Iemand met zo veel informele macht maakt ook vijanden. „Veel experts en Oekraïners in het algemeen vinden dit geen prettige situatie. Ze vinden Jermaks invloed overdadig. Maar het is oorlog, dus veel mensen zien het door de vingers”, zegt politicoloog Ihor Reiterovytsj telefonisch.
Macht is geld, en geld is macht, klinkt het vaak in Oekraïne. Maar sinds de Maidan-revolutie van 2014 is er hard gewerkt om corruptie en nepotisme tegen te gaan. Het bankwezen en de gassector werden opgeschoond, transparantie werd de hoeksteen van veel overheidsprocessen, er kwam een anticorruptiebureau. De oorlog en de daarmee gepaard gaande kapitaalvernietiging en centralisatie van de macht ging ten koste van een generatie aan oligarchen die rijk was geworden met het plunderen van het industriële Sovjet-erfgoed.
Maar de gigantische oorlogsbudgetten, grotendeels staatsgeheim omwille van de veiligheid, kunnen een nieuwe elite creëren, vrezen velen.
Je zou het een Oekraïense traditie kunnen noemen om afscheid van een stafchef te nemen wanneer een president bereidheid tot verandering moet tonen. President Leonid Koetsjma deed het zes keer, Viktor Joesjtsjenko had vier stafchefs in vijf jaar en Viktor Janoekovytsj had er vijf in vier jaar.
Maar Jermak is uitzonderlijk. De president, zelf ooit acteur, en voormalig producent Jermak runnen het land „als een theater met een artistiek en een zakelijk directeur”, zei een analist eens tegen NRC. Tijdens het beleg van Kyiv verbleef Jermak net als Zelensky in de bunker onder het presidentiële paleis. „Als Zelensky beslissingen moet nemen of informatie nodig heeft, hoeft hij geen tientallen mensen te bellen, maar alleen op de ‘Jermak-knop’ te drukken”, zegt politicoloog Volodymyr Fesenko tegen NV.
Soms wordt Jermak zelfs meer macht toegedicht dan Zelensky: het aantal mensen met toegang tot de president is geslonken tot een stuk of vijf, stelde een voormalig adviseur van de president tegenover The Times. Jermaks kantoor heeft er volgens haar „tientallen”.
Bliksemafleider
„Persoonlijk zie ik in de roep om Jermaks ontslag een poging om de president te verzwakken”, zegt politicoloog Ihor Tsjalenko telefonisch. „Zelensky vertrouwt Jermak evenveel als zichzelf.”
Een bijkomstigheid van Jermaks alomtegenwoordigheid is dat hij Zelensky ook een schokdemper geeft. Een bliksemafleider waar het publiek zijn negativiteit op kan richten bij impopulaire beslissingen.
In 2024 werd Jermaks populariteit voor de laatste keer gemeten door het Internationale Instituut voor Sociologie (KIIS). Toen bleek dat slechts 27 procent van de bevolking vertrouwen in hem heeft, en 61 procent hem wantrouwt. (8 procent wist niet wie hij was.)
Zelensky zelf had in de peiling van afgelopen maand nog steeds de steun van 60 procent van de bevolking. (En vrijwel alle respondenten kennen hem).
Volksvertegenwoordiger Mariana Bezoehla, tot 2024 bij Zelensky’s partij, nu onafhankelijk, ageert al dagen tegen Jermak. Deze week schreef ze: „Als de president zich probeert te verbergen en niet besluit [hem te ontslaan], zou dit het begin van het einde kunnen zijn. De sfeer is tot het uiterste verhit.”
Concurrentie
Een vertrek van Jermak zal door concurrenten als een kans worden gezien. Hij zal immers vervangen moeten worden – en dat is een moment waarop mensen die nu moeilijk toegang tot de president hebben, dat zouden kunnen krijgen. Maar er liggen weinig namen voor de hand.
Een oppositiepoliticus van de partij Holos noemt Oksana Markarova als „positief gezicht voor de internationale connecties”. Markarova is oud-ambassadeur in de VS voor Oekraïne. Die ervaring zou Oekraïne kunnen sterken bij onderhandelingen.
„Ik zeg het nog maar een keer”, zegt politicoloog Tsjalenko, gevraagd naar de Amerikaanse kritiek. „Hebben de Amerikanen een probleem met Jermak, of willen ze Zelensky verzwakken? Hoewel ik deze man op geen enkele manier idealiseer – hij heeft een heleboel problemen – is het belangrijk om je te realiseren dat deze opbouw van de macht is ontstaan en noodzakelijk was vanwege de grootscheepse invasie.”
Donderdagavond kwam Zelensky terug in Oekraïne na een reeks staatsbezoeken aan Frankrijk, Spanje en Turkije. Hij zou „de nodige beslissingen” nemen, kondigde hij vooraf aan. Maar er kwam geen nieuws. Vrijdag lekten bronnen aan de Oekraïense pers: „Jermak blijft.”
Geef cadeau
Deel
Mail de redactie
NIEUW: Geef dit artikel cadeau
Als NRC-abonnee kun je elke maand 10 artikelen cadeau geven aan iemand zonder NRC-abonnement. De ontvanger kan het artikel direct lezen, zonder betaalmuur.