We vroegen het aan Alette Smeulers, hoogleraar internationale misdrijven aan de Rijksuniversiteit Groningen en Joep van Lit, promovendus weerbare democratie aan de Radboud Universiteit.
1. Wat is het verschil tussen een autocratie en een dictatuur?
Volgens Van Lit zijn verkiezingen de basis van een democratie: “In een democratie zijn er verkiezingen die vrij en eerlijk zijn. Je stemt op de partij of persoon die je wil en jouw stem telt mee.” Maar een democratie is meer dan alleen verkiezingen. In een liberale democratie, zoals in Nederland, zijn er ook onafhankelijke rechters, demonstratierecht en macht en tegenmacht.
Dat staat tegenover een autocratie, waar verkiezingen ontbreken of niet eerlijk verlopen. Van Lit maakt hier onderscheid tussen twee vormen van autocratie. “Soms staat er maar één partij op het stembiljet en hebben kiezers dus feitelijk geen keuze of worden de verkiezingen gemanipuleerd, dat is een electorale autocratie.” In een gesloten autocratie zijn er helemaal geen verkiezingen. “Dan is het een volledig niet-democratisch bestuur en dat lijkt sterk op een dictatuur.”
“In een dictatuur wordt geregeerd met terreur”, zegt Van Lit. Smeulers vult aan: “Autocratie is vooral een alleenheerser die alle macht naar zich toe trekt. Dat wordt over het algemeen ook bij een dictatuur zo gezien, maar een dictatuur zou ook een groepje kunnen zijn, dus bijvoorbeeld een militaire dictatuur waar drie generaals de macht naar zich toe hebben getrokken.”
2. Welke vrijheden of rechten worden meestal als eerst beperkt in een autocratie?
Een autocratie kan op twee manieren ontstaan, legt Van Lit uit. Soms grijpt een groep met geweld de macht, bijvoorbeeld via een coup. “Van de een op de andere dag ben je geen democratie meer.” Vaker gaat het stap voor stap. “Sinds ongeveer het jaar 2000 zien we veel vaker dat ‘democratische erosie’ geleidelijk gebeurt door democratische leiders, zoals Viktor Orbán in Hongarije. Hij is gekozen met een meerderheid, maar gebruikt de macht om de democratie van binnenuit te ondermijnen.”
Smeulers benadrukt dat in een democratie juist tegenkrachten bestaan: onafhankelijke rechters, een parlement dat wetten kan tegenhouden en een vrije pers. “Bij een autocratie proberen de leiders dat juist te voorkomen. Geen onafhankelijke rechters meer, geen onafhankelijke pers meer, een soort nepparlement. En er is geen moment waarop het volk een andere leider kan kiezen.”
Volgens Van Lit beginnen autocraten meestal niet met het afschaffen van verkiezingen. “Dat is namelijk veel te opvallend. Ze beginnen in plaats daarvan aan de randen van de democratie te sleutelen. Een kleine beperking op vrijheid van demonstratie, minder ruimte voor oppositie en minder macht voor rechters.” Zulke maatregelen worden vaak verdedigd met het argument dat er een crisis is, dat het bestuur efficiënter moet of dat er sprake is van buitenlandse inmenging.
Pas later komt verkiezingsfraude in beeld, wanneer de macht al stevig is – en protest moeilijker. “Uit internationaal vergelijkend onderzoek blijkt dat iedereen in een democratie wil leven”, zegt Van Lit. “Dus als je te duidelijk aan die democratie gaat sleutelen, dan komen mensen in opstand. Maar als je het aan de marge doet en het verstopt achter ‘legitieme’ redenen, dan valt het minder op en accepteren mensen het sneller.”
3. Welke gevolgen heeft een autocratie voor minderheden en voor de verdeling van macht en welvaart?
Minderheden worden vaak als zondebok aangewezen in een autocratie, zegt Van Lit. “Vaak zijn het seksuele minderheden of minder gerepresenteerde groepen, zoals vrouwen of mensen met een migratieachtergrond. In Hongarije was dat de LHBTIQ+ gemeenschap.”
Bij de verdeling van macht en welvaart pakt democratie volgens onderzoek beter uit: meer gelijkheid, lagere kindersterfte en een hoger opleidingsniveau, zegt Van Lit.
4. Zijn er ook voordelen aan een autocratisch bestuur?
Autocratische leiders kunnen sneller besluiten nemen, zegt Smeulers. “Je hoeft niet met andere partijen te discussiëren of langs het parlement. Dus je kunt een veel efficiënter bestuur krijgen. Zo hebben zelfs de meest gewelddadige dictators soms ook wel positieve veranderingen teweeggebracht. Zo kregen meisjes en vrouwen onder de Irakeze president Saddam Hoessein beter onderwijs dan in de periode daarvoor.”
Maar precies daar zit volgens haar het gevaar. “Als hij het verkeerd ziet, heb je niks meer om daartegenover te stellen.” Er is in een autocratie geen tegenmacht. “Dan kan een land de verkeerde kant op gaan. En dat was in het geval van Saddam Hoessein ook zo: hij was een van de meest gewelddadige dictators.”
Van Lit is ook voorzichtig: “Het is niet zo dat een dictator helemaal niks doet voor zijn volk. Maar dat er één of twee goede consequenties zijn, maakt natuurlijk niet uit. Al die andere voordelen van een democratie, hoger opleidingsniveau, lagere kindersterfte en langere levensduur kun je daar niet zomaar mee wegstrepen.”
Doe mee!
Bij EenVandaag heb je de mogelijkheid om vragen en ideeën in te sturen. Dat kan altijd in onze chat, of je kunt meedoen aan de gerichte EenVandaag Vraagt-oproepen die wij zo’n twee keer per week plaatsen in de Peiling-app. De Peiling-app is gratis te downloaden in de App Store of Play Store.
5. Zijn er landen in Europa die neigen naar een autocratie of een autocratie zijn?
Volgens Van Lit zijn er meerdere voorbeelden dichtbij huis. “Polen was tot de verkiezingen in 2023 aan het autocratiseren. Het lijkt nu een beetje beter te gaan sinds Donald Tusk weer premier is, maar die verbeteringen stagneren toch wel. Het bekendste voorbeeld blijft Hongarije.”
Na de val van de Muur werd Hongarije een democratie en lid van de Europese Unie. “Totdat in 2010 Viktor Orbán aan de macht kwam. Hij begon de vrijheid van de rechterlijke macht in te perken en de ruimte voor tegenspraak kleiner te maken. Met zijn meerderheid in het parlement paste hij de Grondwet aan om steeds meer het systeem in zijn voordeel op te schuiven”, zegt van Lit.
De Europese Unie (EU) heeft instrumenten om zulke landen aan te pakken. Van Lit wijst op de artikel 7-procedure: “Op het moment dat een land niet aan de minimale ondergrenzen van de Europese Unie voldoet, als het gaat over mensenrechten en democratie, dan kunnen subsidies uit de EU worden stopgezet.” Maar omdat zulke besluiten vaak unaniem genomen moeten worden, beschermen landen elkaar. “Als Polen onder vuur ligt, zal Hongarije dat tegenhouden, en andersom.”
Smeulers: “Omdat veel besluiten unaniem genomen moeten worden, kan een leider eigenhandig veel tegenhouden. Dat botst met de kern van de EU, die ooit werd opgericht als samenwerkingsverband van democratische landen. Nu zitten we met een land dat heel sterk naar een autocratie neigt, dat is een probleem.”
6. Waarom wordt autocratische politiek in het Westen vaker met radicaal-rechtse partijen in verband gebracht dan met linkse partijen?
“Feitelijk ligt het probleem niet bij het onderscheid tussen links en rechts maar is extremisme – of dat nu links of rechts is – het probleem”, zegt Smeulers. “Rechtse partijen wantrouwen de overheid meer en hebben ook iets minder vertrouwen in onafhankelijke feiten, onafhankelijke rechters of onafhankelijke media. Daar zit meer een ondemocratisch element in dan bij linkse ideologieën. Maar ook extreemlinks kan ondemocratisch zijn en tot mensenrechtenschendingen leiden.”
Van Lit vult aan: “Onderzoek in Europa en de Verenigde Staten laat zien dat rechtste mensen, als je kijkt naar een links-rechts-schaal, vaak makkelijker bereid zijn om democratie in te ruilen voor iets anders, bijvoorbeeld voor stabiliteit.”
Daarnaast komt de dreiging in de recente geschiedenis vooral uit extreemrechtse hoek. “In de jaren zeventig, tachtig en negentig zagen we in Latijns-Amerika ook extreemlinkse autocratisering, maar dat is vervangen door vooral extreemrechtse. Als we kijken naar Orbán, maar ook Kaczyński in Polen, waren dat rechtse conservatieve politici. En ook Trump is een rechtse politicus.”
Maar ook Van Lit zegt: “Dat betekent natuurlijk niet dat alle rechtse politiek ondemocratisch is, maar wel dat onder (extreem)rechtse stemmers vaker steun is voor ondemocratische voorstellen en dat (extreem)rechtse politici vaker dit soort acties nemen. Het kan ook van links komen, dat komt op het moment gewoon minder voor.”
7. Zien we in Nederland tekenen van het afbreken van democratie? En hoe lijkt dat op of verschilt dat van wat er in de VS onder Trump gebeurt?
Nederland staat nog altijd hoog in de ranglijsten van Freedom House en Varieties of Democracy, zegt Van Lit. Toch zijn er zwakke plekken. “Zo ziet Freedom House dat mensen in de moslimgemeenschap in sommige gevallen gediscrimineerd worden, dat is een inbreuk op de democratie. En ook dat het demonstratierecht onder druk staat. En dat er een voorstel was dat algemeen-belangenorganisaties geen toegang meer tot de rechter zouden moeten krijgen. Dus: nee, het gaat nog heel goed, maar er zijn zwakke plekken en daar moeten we ons bewust van zijn.”
Smeulers ziet dat polarisatie het democratische proces bemoeilijkt. “Wat je in Nederland op dit moment ziet, is dat de samenleving gepolariseerd is, en dan is het best moeilijk om daar een regering boven te zetten.” Ze benadrukt dat Nederland wel degelijk een democratie is, maar wijst erop dat sommige partijen minder zwaar tillen aan rechtsstatelijke beginselen, bijvoorbeeld rond de rechten van migranten. Daar mag uiteraard over gedebatteerd worden, maar je mag niet tornen aan de rechten van de mens, die migranten net zo goed hebben.”
De vergelijking met de Verenigde Staten laat zien hoe anders de situatie daar is. “Orbán heeft er bijna negen jaar over gedaan om de democratie in Hongarije zo ver af te breken als dat het nu is”, zegt Van Lit. “Trump doet dat veel sneller, die heeft dat in een paar maanden voor elkaar gekregen.” Wel ziet hij overeenkomsten, zoals aanvallen op minderheden, de rechter en de ruimte voor oppositie.
Smeulers: “In die zin is Trump geen democratische leider, omdat hij de verkiezingsuitslag niet erkent en complottheorieën voedt.” Sinds zijn terugkeer in 2024 gebruikt hij zijn macht om rechters, media en universiteiten onder druk te zetten.” Daarmee ondermijnt hij volgens de hoogleraar de onafhankelijke instituties die een democratie sterk maken.
8. Kan een autocratie ooit weer democratisch worden?
Zowel van Lit en Smeulers zeggen dat het kan, maar dat het wel lastig is. Van Lit wijst op Polen, waar in 2023 de partij van Kaczyński er niet in slaagde om een coalitie te vormen en Donald Tusk terugkeerde. “Dat werd gezien als een overwinning van democratische politiek op meer autocratische politiek.” Tegelijk is herstel lastig, bijvoorbeeld omdat door de vorige regering benoemde rechters nog altijd op hun plek zitten.
Smeulers voegt toe dat het vaak lang duurt. Ze noemt nazi-Duitsland als voorbeeld: na de Tweede Wereldoorlog ontstond daar weer een democratie. “Maar je kunt veel sneller van een democratie een autocratie maken dan omgekeerd. Het is net als met een toren van blokjes: omgooien gaat veel sneller dan opnieuw opbouwen.”
Volgens de hoogleraar zijn onafhankelijke rechtspraak en vrije media cruciaal om democratie te herstellen. Zonder onafhankelijke informatie wordt alles propaganda en krijgen burgers geen eerlijk beeld.
Van Lit benadrukt dat burgers ook nu iets kunnen doen: alert blijven, stemmen en protesteren. “We moeten het dak repareren als de zon schijnt”, zegt hij. ” Zolang het nog goed gaat, moeten we de democratie blijven versterken. De zon schijnt nog steeds, dus laten we dat dak blijven repareren. We kunnen protesteren, demonstreren en stemmen op partijen die democratische waarden hooghouden.”