Op de Beestenmarkt in Leiden staat een grote, witte tent die doet denken aan een festivalpaviljoen. Maar binnen opent een andere wereld. Daar krijg je een koptelefoon waarop een vrouwenstem het tempo instrueert: kleine passen, geen haast. De omgeving lijkt levenloos en stil, maar dat blijkt schijn. Acteurs staan klaar om situaties op te roepen die voor veel vrouwen oncomfortabel vertrouwd zijn.
De route is opgebouwd met smalle paden, gemarkeerd door dunne doeken die zacht meebewegen, alsof de wanden ademhalen. Het oogt veilig, gecontroleerd, maar voelt onrustig. Bij de eerste bocht verschijnt er al een silhouet: „Wat ben jij een lekker ding zeg, zal ik even met jou meelopen?” Het stemgeluid is hard, de toon familiair op een manier die niet uitnodigt maar dreigt. Het trage looptempo dat wordt opgelegd maakt versnellen onmogelijk. Het lichaam wil vooruit, maar de installatie dwingt tot kalmte. De spanning ontstaat precies in die frictie.
‘Cijfers invoelbaar maken’
Volgens onderzoek van het CBS uit 2021 gaf ongeveer 66,8 procent van de vrouwen tussen de 12 en 25 jaar aan in 2020/2021 ten minste één keer slachtoffer te zijn geweest van straatintimidatie — bijvoorbeeld nagefloten, nageroepen, of achternagezeten worden. Bij mannen was dat circa 33,4 procent. Van de getroffen jonge vrouwen negeerde het merendeel de intimidatie (64,2 procent). Uit CBS-data uit 2023 blijkt dat bijna de helft van de vrouwen tussen de 15 en 25 bewust hun gedrag aanpassen. Sommigen passen routes, tijdstippen of kleding aan.
Lees ook
De strijd tegen roepen, sissen en meelopen
„Niet in cijfers, maar in het lichaam.” In de theatrale ervaring Psst, hé schatje loopt de bezoeker door een installatie waarin acteurs je laten ervaren hoe het is om slachtoffer te zijn van straatintimidatie.
Een 28-jarige mannelijke bezoeker, zichtbaar opgelucht na afloop, beschrijft de spanning: „Het voelde heel echt. Vooral die eerste man kwam zo agressief dichtbij. Mijn handen jeukten.”
Verderop in de route staat een bankje. Wie plaatsneemt krijgt te maken met een acteur die net iets te dichtbij komt zitten. Geen aanraking, maar wel warmte, adem, aanwezigheid. Hij fluistert niets; hij ruikt. Het is een stilte die dreigt omdat zij niet te duiden is. Er is geen taal, alleen een nabijheid die elke vezel activeert.
Hij fluistert niets; hij ruikt. Het is een stilte die dreigt omdat zij niet te duiden is. Er is geen taal, alleen een nabijheid die elke vezel activeert
Voor Van Noordwijk, die het project baseerde op eigen ervaringen, is juist dat voortdurende scannen de kern van straatintimidatie. „Veel ervaringen draaien niet om geweld, maar om hyperalertheid. De vraag: ben ik hier veilig? Wat doe ik als iemand me volgt? Hoe kom ik hier weg? Dat is een mentale belasting die vaak onderschat wordt.”
Psst, hé schatje wil die belasting zichtbaar en voelbaar maken. „Het project maakt geen gebruik van choqueren, maar van herkenning en van gedeelde ervaringen. We blijven dit doen tot het niet meer nodig is”, vertelt Van Noordwijk. „Maar tot die tijd kan je ons volgend jaar vinden in onder andere Rotterdam en Hengelo.”
Spiegelkamer
De laatste scène speelt zich af in een kleine kamer met twee grote spiegels. Bezoekers moeten daar stilstaan. Juist in dat stilstaan kruipt de spanning onder de huid: de eigen reflectie wordt continu afgewisseld met lege hoeken waaruit acteurs elk moment kunnen verschijnen. Elke beweging in de spiegels, elk geluidje, activeert het instinct om te anticiperen. Het voortdurend afwegen waar iemand vandaan kan komen, maakt deze scène misschien wel het meest ontregelend.
Een 41-jarige vrouw raakt zichtbaar geëmotioneerd: „Het was heel confronterend. Mijn lichaam schoot meteen in de stress; die spanning, dat bang zijn – het kwam allemaal terug van vroeger. Ik heb het helaas op vrij jonge leeftijd zelf echt ervaren. Deze ervaring laat echt zien hoe verlammend het is.” De woorden komen aarzelend, de handen trillen.
Scène uit ‘Psst, hé schatje’.
Foto Lisanne Lentink
Zoom in
Wat te doen als omstander?
Na de spiegelkamer worden bezoekers opgevangen in een huiskamerachtige ruimte door medewerkers , een organisatie die zich inzet voor het creëren van veilige openbare ruimtes voor iedereen. Fieke Wouters vraagt hoe het gaat en legt de 5D-methode uit, een praktische strategie voor omstanders die willen handelen: . Deze door omstandertrainingsorganisatie Green Dot ontwikkelde 5D-methode biedt een handvat van vijf acties die omstanders kunnen ondernemen wanner die het idee hebben dat iemand wordt lastiggevallen. Afhankelijk van de situatie is het verstandig de dader direct aan te spreken op zijn gedrag, een derde partij erbij te betrekken, de dader af te leiden, het slachtoffer bij te staan als ingrijpen niet meteen werkt of de situatie vastleggen via video, foto of door notities te maken.
Door als omstander in te grijpen, verminder je het trauma van het slachtoffer en draag je bij aan het verminderen van de lastigvalcultuur
Door als omstander in te grijpen, verminder je het trauma van het slachtoffer en draag je bij aan het verminderen van de lastigvalcultuur. Psst, hé schatje wil zo niet alleen bewustzijn creëren, maar ook handelingsperspectief bieden, juist aan mensen die twijfelen hoe te reageren wanneer ze intimidatie zien.
Buiten, na afloop, versnelt de pas vanzelf. Alsof het eigen tempo moet worden teruggewonnen. De fluistering „Hé, schatje” echoot nog na. En dat is wat zo confronterend maakt: het laat je ervaren hoe weinig er nodig is om je vrijheid te laten kantelen. Eén fluistering. Eén trage voetstap. Eén seconde waarin je niet zelf kiest hoe je beweegt.
Psst, hé schatje was t/m 27/11 te zien in Leiden. Volgend jaar op verschillende locaties in Nederland. Info: heschatje.nl
Geef cadeau
Deel
Mail de redactie
NIEUW: Geef dit artikel cadeau
Als NRC-abonnee kun je elke maand 10 artikelen cadeau geven aan iemand zonder NRC-abonnement. De ontvanger kan het artikel direct lezen, zonder betaalmuur.
Waarom je NRC kan vertrouwen