War Heritage institute/Lusófona University/Luca School of ArtsDetail van het panorama

NOS Nieuws•vandaag, 12:56

Een liefelijk markttafereel, onversaagde vissers in kolkend stromende rivier, festiviteiten rond een baobab. Bezoekers van de wereldtentoonstelling in Gent konden het in 1913 allemaal ontdekken op het Congopanorama, een enorm 360-gradenschilderij dat bedoeld was als propaganda voor de Belgische kolonie.

90 jaar lang was het niet te zien. Niet alleen omdat niemand ruimte had voor het 3000 kilo zware werk van 115 bij 14 meter (bijna even groot als Panorama Mesdag), maar ook omdat het zorgeloze plaatje pijnlijk verhult wat we inmiddels weten over de gewelddadige koloniale periode in Congo. Nu herrijst een kleinere versie ervan in het Belgische AfricaMuseum in Tervuren. Niet als koloniaal propagandawerk, maar juist om ongemakkelijke vragen te stellen.

“Fake news avant la lettre”, noemt het museum het pronkstuk. “De idyllische voorstelling van de kolonie zorgde er immers voor dat geweld, uitbuiting én verzet achter de schermen verborgen bleef.” De tentoonstelling Het Congopanorama 1913: koloniale illusie doorprikt moet “een breder gesprek over propaganda, kolonisatie en zijn lange schaduw” bevorderen.

Neplandschap

Het ministerie van Koloniën gaf in 1911 opdracht voor het werk. Het land had net de Congo-Vrijstaat overgenomen, die decennialang als persoonlijk bezit door de Belgische koning Leopold II met harde hand was uitgebuit. Het schilderij moest het beeld van het nieuwe Belgisch-Congo bijstellen en het grote publiek enthousiasmeren voor de nieuwe kolonie.

AfricaMuseumBastien werkt aan het schilderij

Schilders Paul Mathieu en Alfred Bastien waren samen acht weken naar Congo gereisd om schetsen, foto’s en aantekeningen te maken voor het doek. Terug in België werkten ze die met een groep andere schilders ter plekke in Gent uit in olieverf. Om de illusie van het ronde werk compleet te maken werd het getoond in een faux terrain van zand, rotsen en planten, met levensgrote figuren van bordkarton, Congolese gebruiksvoorwerpen en zelfs een opgezette krokodil.

In een half jaar tijd kwamen 250.000 bezoekers een kijkje nemen. De pers prees het als een prachtig werk, een hoogtepunt van de internationale tentoonstelling.

  • War Heritage institute/Lusófona University/Luca School of ArtsDe vissers in de Congo-rivier
  • War Heritage institute/Lusófona University/Luca School of ArtsSoldaten op het panorama
  • War Heritage institute/Lusófona University/Luca School of ArtsDansers rond de baobab

Vorige slide

Volgende slide

Waar niemand het in die tijd over had, was de wrede koloniale werkelijkheid die buiten beeld werd gehouden. Aan de inheemse dansers is niet te zien hoe plaatselijke culturen werden uitgewist. Bij de parade van de Force Publique dacht men er niet aan hoe deze legermacht bijdroeg aan de onderdrukking. Bij de spoorwegen en bruggen die de westerse vooruitgang moesten illustreren herinnert niets aan de honderden inheemse werkkrachten die waren omgekomen bij de aanleg.

“Het beeld dient duidelijk de imperialistische agenda van België door Congo af te beelden als een koloniaal eldorado, een imperialistisch droombeeld”, schreven onderzoekers eerder over het schilderij. “Het panorama moest visueel bewijs van geweld uitwissen door nieuwe herinneringen te creëren.”

Het werk werd in 1935 nog eenmaal tentoongesteld, maar verdween toen in depot. Pas in 2022 werd het kwetsbare werk weer uitgerold, om 830 detailfoto’s te maken voor een digitale kopie van 7 gigapixels. Die vormen ook de basis voor de tentoonstelling in Tervuren.

In het AfricaMuseum is tot september volgend jaar een verkleinde versie te zien van 14 meter lang en 1,5 meter hoog. Bezoekers krijgen er audiofragmenten bij te horen van destijds en vandaag de dag, die aanvullen wat men toen niet wilde tonen.

VRTDe nieuwe opzet van het panorama

Zo zijn er liederen te horen die indertijd door Belgische missionarissen werden opgenomen, niet wetende dat het om protestliederen tegen de koloniale overheersing ging. “Is dit hun thuisland?”, vragen de zangers zich hardop af in de nu pas vertaalde teksten. “We willen niets met hen te maken hebben.”

Ook zijn er in het hedendaagse Congo reacties gehaald op het propagandawerk. “Het is belangrijk om mensen een stem terug te geven,” zegt de Congolese mede-curator Patrick Mudekereza bij de VRT, “om de discussie en de strijd nieuw leven in te blazen”.

Door nu eindelijk ook het verhaal van de Congolezen te tonen, hoopt directeur Bart Ouvry “het panorama te tonen en tegelijk te ontkrachten”. Zo helpt het omstreden werk na ruim een eeuw nu mee zijn eigen mythe tegen te spreken.