In de luisterboeken van Harry Potter brengt voorlezer Stephen Fry een extra dimensie aan. Hij is de verteller van een verhaal dat door zijn stem eindeloos herhaald mag worden. Die stem heeft een warme en geruststellende klank met een diepte die verraadt dat er een hele wereld vol ervaring achter schuilgaat. Een houding als verteller alsof hij er zelf bij was, authentiek in zijn accenten en typetjes. Een overdracht vol wijsheid en melancholie en een toon die zowel levenslessen als gevoel weet over te brengen.

Op sociaal mediaplatform Reddit vertellen hordes twintigers en dertigers dat ze met Potter in hun oren in slaap vallen. Fry’s stem  „verlicht slapeloosheid”, „brengt troost tijdens stress of angst” of  „werkt als ochtendmeditatie.” Luisteraar Monique Bakker schrijft op audioboekenbibliotheek Storytel:  „Een geweldig mooie stem, het is net of je erbij bent!”

Andere fervente luisteraars zweren bij de stem van de Engelse acteur Jim Dale (90), die de Potter-reeks eveneens met een stem als een knisperend haardvuur insprak en vooral in Noord-Amerika beluisterd wordt. In Harry Potter en de Relieken van de Dood, het laatste deel, nam hij een recordaantal van 134 stemmen voor zijn rekening. De hoofdstukken met halfreus Hagrid nam hij pas aan het eind van de dag op, omdat hij zijn stem verloor bij de grom die hij daarvoor opzet – aan toewijding geen gebrek.

Wat verklaart het vocale succes van Dale en Fry? Met de toenemende populariteit van luisterboeken begon ook de zoektocht naar een beste stem om een verhaal te vertellen. Wat een geschikte voorleesstem is, hangt allereerst af van het genre. Platforms zoals meditatie-app Headspace zetten bewust langzame, zwoele stemmen in om piekerende luisteraars in slaap te wiegen, eventueel begeleid door het geluid van regen op de achtergrond. Maar een kinderboek of een roman van vijftien uur vraagt om een andere aanpak.

 „In een zin zit een spanningsboog, maar er zit ook een spanningsboog in een alinea, in een hoofdstuk en in een heel boek,” vertelt Andrea Meijers, directeur van Thinium, met acht studio’s de grootste producent van Nederlandse audioboeken.  „Zelfs als het boek er foutloos op staat, kunnen luisteraars ergens afhaken. Als voorlezers altijd op dezelfde manier spreken, gaat dat storen.” Ook de persoonlijke voorkeur van de vertellers speelt een rol:  „In fantasyboeken staan heel veel namen en termen die überhaupt niet bestaan. Daar moet je wel wat mee hebben als voorlezer om dat goed over te kunnen brengen.”

Talenkennis, inhoudelijke expertise en de klankkleur van de stem: betrokkenen bij de productie letten bij het selecteren van een voorlezer op uiteenlopende eigenschappen. Sluit de stem aan bij het vertelperspectief in het boek, bij het geslacht, de leeftijd en het karakter van de personages? Nynke de Groot, verantwoordelijk voor de Nederlandse audioproducties van Storytel, zet daarom soms meerdere stemmen in.

Bij Het lied van ooievaar en dromedaris van Anjet Daanje, dat door een vakjury van NRC werd uitgeroepen tot beste Nederlandse boek van de 21ste eeuw, kreeg elk van de veertien hoofdstukken een eigen verteller. Omdat het werk zich afspeelt in verschillende eeuwen, is de diversiteit van de vertellers heel groot. De Groot: „Op deze manier deden we het meeste recht aan de personages, die zo echt tot leven worden gewekt.’’ Die diversiteit is volgens De Groot een belangrijke trend. „Een aantal jaar geleden waren veel insprekers nog wat oudere mannen. Nu is het inspreeklandschap echt veelzijdiger geworden.”

Op reis met de stem

De opbouw, het stemgeluid, het volume, de typetjes – veel ouders van jonge kinderen zullen beamen dat voorlezen een vak apart is. Eén tip voor beginnende voorlezers: met nepaccenten jaag je je luisteraar weg. De Groot:  „Daar prikken mensen zo doorheen.” Ook te nadrukkelijk acteren wordt niet gewaardeerd. Meijers ziet in de studio voorlezers soms een constante cadans gebruiken, wat niet goed werkt:  „Een goede voorlezer heeft de juiste variatie in de stem, in de kleur die hij gebruikt, in volume, in dictie, om wat duidelijk te maken. Een dubbele punt moet je bijvoorbeeld vóélen als luisteraar.”

Belangrijk is dat een voorlezer de luisteraar het verhaal in trekt. Zeker als het gaat om het overbrengen van emotie voegt een luisterboek soms echt waarde toe aan de geschreven versie, zeggen betrokken makers als Anouk Hazenberg, die bij Thinium de stemacteurs voor uitgevers selecteert. Ze ziet voorlezers soms in tranen uit de studio komen.  „Voorlezer en luisteraar zijn eigenlijk heel intiem. Iemand neemt je als het ware mee op een reis. De emotie die de voorlezer voelt, speelt daarbij een grote rol.”

Als een auteur eigen werk voorleest kan de productie authentieker klinken, maar het blijft een vak apart. Naar schatting wordt 75 tot 80 procent van de boeken nog door vakmensen voorgelezen. Wie wel zijn eigen boeken inspreekt is Mathijs Deen (63), schrijver van de bekende Waddenthrillers zoals De Hollander en De loods. Wie de audioversies beluistert, begrijpt waarom: zijn zware en evenwichtige timbre schept een comfortabele sfeer.

Deen leerde decennia geleden zijn columns inspreken (of eerder:  „Vertellen, dat is natuurlijker’’) bij Radio Noord. Hij probeert zoveel mogelijk de tekst te volgen in de tempowisselingen en het volume.  „De tekst doet me ook wat, maar maar het gaat niet om jezelf, het gaat om de tekst,” zegt hij.  „Als ik iets heb overgebracht zonder dat ik het over mezelf liet gaan, dan heb ik het goed gedaan.” Toch voegt zijn stem iets extra’s toe, blijkt uit reacties van luisteraars.  „Mijn stem biedt kennelijk troost in deze nare en beroerde wereld.”

Voorlezen is niet een vak voor iedereen, bevestigt schrijver Nelleke Noordervliet (79), die ook haar eigen werk inspreekt. Lang voorlezen kost veel energie en vereist opperste concentratie:  „Je kunt niet al pratend wegdromen. Als ik de studio uit kom, heb ik een totale kunstkop.”

Daarnaast is het een tijdrovende klus: het voorlezen van een roman van 300 bladzijden resulteert gemiddeld in acht uur audio, maar een voorlezer staat daar maar liefst zestien tot achttien uur voor in de studio. Noordervliet nam haar laatste boek, de dystopische roman Het bewind van de gelukkigen, op in vier sessies van vier uur.   „Het is natuurlijk heel raar en eenzaam gedoe om uren achter elkaar in een volledig afgesloten studio te zitten.”

Volgens Noordervliet zit de kunst van het voorlezen in echt begrijpen wat er op papier staat.   „Als ik me realiseer wat ik zeg, dan weet ik dat het ook bij de luisteraar overkomt. Anders verlies als je als luisteraar prompt je aandacht.” De stem van Noordervliet is kalm en hartelijk, maar heeft volgens haar ook een nadeel.  „Ik denk dat de stem van een man eerder als neutraal wordt beschouwd en de stem van een vrouw vaker wordt gekoppeld aan emoties.”

AI-gegenereerde stemmen

Omdat het inspreken van een audioboek veel tijd kost, rijst de vraag of kunstmatige intelligentie in de toekomst de taak zal overnemen. De 250 voorlezers van Thinium, die per klus worden betaald, dragen hun stemrecht alleen over voor het complete boek. De uitgever mag dus niet in de ingesproken tekst knippen en de stem voor andere doeleinden gebruiken.

Daarnaast lijken computers voorlopig nog niet in staat om een perfecte stem na te bootsen. Meijers:  „AI heeft nog niet de warmte, diepte en emotie die een vakman erin kan leggen. Er zijn in Nederland wel al enkele experimenten geweest met kunstmatige stemmen, maar het editen van zulke audiobestanden kost zoveel tijd, dat er ook geen prijsvoordeel is.”

De Engelse markt is door het grotere bereik al verder dan de Nederlandse. Al verscheen eind oktober wel het Nederlandse luisterboek van de Zweedse thriller Enkele reis Stockholm. Opvallend aan deze uitgave is dat niet alleen de cover en de vertaling met behulp van AI zijn gemaakt. Ook is volgens uitgever PixelPerfect voor het eerst in Nederland een boek ‘natuurgetrouw’ door AI ingesproken. Audible, aanbieder van miljoenen audiotitels, biedt dit jaar uitgevers de mogelijkheid om te kiezen uit meer dan 100 AI-gegenereerde stemmen in vier talen. Meijers:  „Sommige uitgeverijen kijken er al naar uit om op een snellere en goedkopere manier audioboeken te produceren.”

Dat zullen ze natuurlijk niet doen met het werk van grote Nederlandse literaire auteurs, eerder met vertaalde dertien-in-een-dozijn-keukenromannetjes. De vraag blijft of AI de eigenheid van een menselijke voorleesstem – het detailrijke, het kwetsbare – kan doen vergeten. Voor de luisteraar is het beluisteren van een audioboek een intieme ervaring, voor de verteller een fysieke en emotionele manier om zich de tekst zich eigen te maken.

Voorlezen vraagt om constante alertheid, zin voor zin. Matthijs Deen vergelijkt het inspreken met een sprong over een breed beekje: in gedachten ziet hij zichzelf vaak aan de hoge oever van het bos uit zijn jeugd.  „Met concentratie haal je de overkant, maar soms kom je toch met een natte broek thuis.”

Geef cadeau

Deel

Mail de redactie

NIEUW: Geef dit artikel cadeau
Als NRC-abonnee kun je elke maand 10 artikelen cadeau geven aan iemand zonder NRC-abonnement. De ontvanger kan het artikel direct lezen, zonder betaalmuur.

Waarom je NRC kan vertrouwen